محمدرضا یوسفی شیخ رباط در شرق نوشت: در شهرهای ایران و به ویژه در کلان شهرها، چهره هایی خمیده با گاری هایی پر از زباله، بی صدا از کنارمان عبور می کنند. زباله گردی، پدیده ای که روزگاری نادر بود، امروز به بخشی از منظره روزمره شهری بدل شده است.

زباله گردی نشانه ای است از ساختارهای نابرابر، شکست سیاست های توزیعی، نمودی از اقتصاد غیررسمی و فقر ساختاری و اقتصاد سیاسی ای که موجب حذف شدگی و طرد بخشی از جامعه شده است. با وجود این، سرپرست ستاد امر به معروف و نهی از منکر در اظهاراتی عجیب گفته است: وضع مالی مردم ایران خیلی خوب است… وجود زباله گرد در کشور به معنای پیشرفت و ثروتمندبودن کشور است… .

او زباله گردها را مافیای قدرتمندی خواند که با حقوق ماهی 30 میلیون تومان هم حاضر نیستند کار دیگری کنند (تابناک، 12 آبان 1404). طبق گزارش خبرآنلاین، هر کیلو زباله تفکیک شده به طور میانگین شش هزار تومان به کارگاه ها فروخته می شود و برخی زباله گردان روزانه تا صد کیلو جمع آوری می کنند که درآمدی تا 600 هزار تومان در روز را ممکن می کند (24 مهر 1403).

بااین حال، این درآمد فاقد ثبات، بیمه و امنیت شغلی است و در بسیاری موارد، بخشی از آن به واسطه ها و پیمانکاران تعلق می گیرد. داده های مرکز توانمندسازی حاکمیت و جامعه نشان می دهد که اغلب زباله گردان در مناطق حاشیه نشین و با نرخ فقر بالای 40 تا 60 درصد زندگی می کنند (7 مرداد 1399).

زباله گردی در یک جامعه، زنگ خطری است که از وجود مشکلات عمیق ساختاری، اقتصادی و اجتماعی خبر می دهد. زباله گردی اغلب آخرین راه چاره برای افرادی است که به دلیل بیکاری، نداشتن مهارت یا ناتوانی جسمی، راه دیگری برای تأمین معاش خود و خانواده شان پیدا نمی کنند.

همچنین وقتی قدرت خرید مردم به شدت کاهش می یابد، حتی تأمین نیازهای اولیه مانند غذا و مسکن نیز دشوار می شود، در چنین شرایطی، برخی به ناچار به مشاغلی مانند زباله گردی روی می آورند. از زاویه دیگر، زباله گردی تصویر واضحی از دو جهان کاملا مجزا در یک جامعه است؛ جهانی که در آن عده ای در رفاه هستند و عده ای دیگر برای یافتن باقی مانده های مصرف دیگران (چه به صورت مواد بازیافتی و چه غذا) در سطل های زباله تلاش می کنند.

از سوی دیگر، سیستم های حمایتی قدرتمند مانند بیمه بیکاری، کمک هزینه معیشتی و مستمری برای سالمندان و معلولان وجود ندارد. افراد در مواجهه با بحران هایی مانند بیماری، ازدست دادن شغل یا پیری، به طور کامل بی پناه اند.

از سوی دیگر، بسیاری از زباله گردها، افرادی هستند که یا هرگز به سیستم آموزشی دسترسی نداشته اند یا به دلایل اقتصادی مجبور به ترک تحصیل شده اند. این امر چرخه فقر را بین نسل ها تداوم می بخشد.

حضور کودکان زباله گرد در جامعه، نشان از وضعیت بحرانی خانواده ها و فروپاشی آنان دارد. این کودکان در معرض شدیدترین انواع خشونت، سوءاستفاده و بیماری ها قرار دارند. این مسئله پیامدهای بلندمدت روانی و اجتماعی دارد.

از زاویه دیگر، در برخی جوامع، سیستم رسمی و بهداشتی بازیافت زباله به خوبی تعریف شده و عمل می کند. در ادبیات علمی جدید، زباله گردی بخشی از مدیریت شهری و جزیی از سیاست های بازیافت و حفظ محیط زیست محسوب می شود. اما در ایران به خوبی این اتفاق نمی افتد. شبکه های غیررسمی و اغلب زیرزمینی از نیروی کار ارزان و بدون حمایت (زباله گردها) استفاده می کنند.

بسیاری از زباله گردان در انتهای زنجیره ای قرار دارند که توسط مافیاهای پسماند کنترل می شود. آن ها با دستمزدهای ناچیز، زباله ها را جمع آوری کرده و به واسطه ها می فروشند و شهرداری ها نسبت به پیمانکارهای طرف قرارداد خود با تسامح برخورد می کنند. بنابراین زباله گردی نشانه ای از یک ساختار اقتصادی و سیاسی بیمار است.

ایجاد اشتغال پایدار، مهار تورم، گسترش پوشش بیمه های بیکاری، بازنشستگی و حمایت از خانوارهای کم درآمد، تضمین دسترسی همگان به آموزش باکیفیت و رایگان برای شکستن چرخه فقر و ایجاد سیستم رسمی، بهداشتی و انسانی برای مدیریت پسماند در کاهش این پدیده مؤثر است.

از منظر اقتصاد سیاسی، توزیع منابع و فرصت ها تابعی از قدرت سیاسی و ساختار نهادی است و فقر نتیجه تعامل نهادها، سیاست ها و منافع یک اقلیت است. از این منظر زباله گردان قربانیان خاموش سیاست هایی هستند که به بازتولید فقر و طردشدگی می انجامند.

در نهایت، زباله گردی را باید نه صرفا یک پدیده اجتماعی، بلکه نشانه ای از بحران در حکمرانی اقتصادی دانست. راه حل این بحران نیز در اصلاح ساختارهای توزیع قدرت، رویکرد توسعه محور، تقویت نظام های حمایتی و بازنگری در سیاست های شهری و رفاهی است.

مایه تأسف است که برخی افراد در لباس دین، به جای حساسیت نسبت به پدیده فقر و زباله گردی که به منفورترین شکل انحراف یک جامعه را نشان می دهد، آن را نشانه پیشرفت جامعه دانسته اند. اینان حتی آمار رسمی کشور مبنی بر رشد فقر و شدت فقر در جامعه را نمی بینند یا برایشان اهمیتی ندارد. درک آنان از دین فقط پوشش زنان و دختران است.