فرارو- اما اشفورد ستون نویس نشریه فارن پالیسی

به نقل از نشریه فارن افرز، دوران موسوم به لحظهٔ تک قطبی که پس از جنگ سرد، برتری بی رقیب ایالات متحده را در نظام بین الملل رقم زده بود، اکنون به روشنی به پایان رسیده است. روندهای بلندمدت اقتصادی، جمعیتی و نظامی در دههٔ گذشته چنان تغییر کرده اند که دیگر هیچ قدرتی حتی آمریکا، نمی تواند ساختار جهانی را به تنهایی هدایت کند. واشنگتن اکنون باید راهبردی نوین بیابد تا ضمن حفظ بخشی از مزایای دوران گذشته، از گرفتار شدن در دام فرسودگی ژئوپلیتیکی پرهیز کند. نوع راهبردی که آمریکا باید در پیش گیرد، در نهایت به برداشت این کشور از ماهیت نظم جهانی در حال ظهور وابسته است.

دولت بایدن جهان را به گونه ای دوقطبی می دید یعنی رقابتی فراگیر میان ایالات متحده و چین شبیه به جنگ سرد میان آمریکا و اتحاد شوروی. بر همین مبنا، کاخ سفید سیاست خارجی خود را بر محور جنگ سردی نو استوار کرده و تلاش می کرد تا شبکه ای از ائتلاف های پراکنده از اروپا و شرق آسیا تا اقیانوس هند را در یک چارچوب واحد گرد آورد و هم زمان، چین، روسیه، ایران و دیگر بازیگران غیرغربی را در قالب محور اقتدارگرایان بازتعریف کند.

اما این راهبرد در عمل به انسجامی واقعی میان متحدان نینجامید. هیچ بلوک دموکراتیکی با هماهنگی ساختاری شکل نگرفت و بسیاری از کشورهای هم پیمان واشنگتن از یک جانبه گرایی سیاسی و اقتصادی آمریکا ناخشنود شدند. برای مثال، هند همچنان عضو فعال گروه بریکس باقی ماند؛ اتحادی که خود در سال 2009 همراه با برزیل، روسیه و چین پایه گذاری کرده بود. یا در اروپا، اختلافات آشکار میان ایالات متحده و هلند بر سر محدودیت صادرات فناوری پیشرفتهٔ تراشه سازی به چین، ناهماهنگی در درون جبههٔ غرب را آشکار ساخت.

ریشهٔ ناکامی بایدن در تصور نادرست از ساختار جهان نهفته بود. در دنیای کنونی که زنجیره های اقتصادی در هم تنیده و قدرت نظامی و فناورانه میان چندین بازیگر توزیع شده است، نظم بین المللی بیش از آنکه دوقطبی باشد، چندقطبی، پراکنده و چندلایه است. قدرت های منطقه ای نوظهور مانند ترکیه، هند و کرهٔ جنوبی نقش مستقل و تعیین کننده ای یافته اند و حتی متحدان سنتی آمریکا دیگر حاضر نیستند منافع ملی خود را در چارچوبی یکدست با واشنگتن تعریف کنند.

با این همه، چندقطبی شدن جهان الزاماً به معنای افول یا انزوای ایالات متحده نیست. در واقع، در شرایطی که قدرت نسبی آمریکا در حال کاهش است، واگذاری بخشی از بار رهبری جهانی به دیگر قدرت های مسئول و توانمند، به سود واشنگتن تمام خواهد شد. چنین تقسیم باری می تواند ضمن حفظ جایگاه راهبردی آمریکا، فشار مالی و نظامی بر آن کشور را کاهش دهد و مانع از تکرار الگوی فرسایشی دهه های گذشته شود. اگر ایالات متحده این واقعیت را بپذیرد و از ذهنیت جنگ سردی و تک قطبی فاصله گیرد، می تواند راهبردی انعطاف پذیرتر، چندوجهی تر و کارآمدتر طراحی کند؛ راهبردی که امکان همزیستی، رقابت و همکاری هم زمان را در جهانی به سرعت در حال تغییر برایش فراهم آورد.

خبر خوب برای واشنگتن این است که دولت ترامپ، برخلاف دولت بایدن، با مفهوم چندقطبی بودن جهان احساس راحتی بیشتری دارد. ترامپ برخلاف سنت سیاست گذاران آمریکایی که جهان را در قالب یک دوگانهٔ ساده ی ما در برابر آن ها می دیدند، گام هایی اولیه و مثبت در جهت پذیرش راهبردی چندقطبی برداشت. یکی از مهم ترین این گام ها، تلاش برای واداشتن متحدان آمریکا در آسیا و اروپا به پرداخت سهم بیشتری از هزینه ها و مسئولیت های دفاعی بود.

با این حال، دولت ترامپ در بهره گیری مؤثر از این فرصت راهبردی ناکام ماند. یک جانبه گرایی تهاجمی، خروج از توافق های بین المللی و تضعیف نظم اقتصادی جهانی که پس از جنگ جهانی دوم زیر رهبری آمریکا شکل گرفته بود، موجب شد تا رویکرد چندقطبی ترامپ به مدلی آمیخته، ناهماهنگ و پرریسک تبدیل شود. این راهبرد نه تنها منافع محدودی برای واشنگتن به همراه آورد، بلکه بسیاری از متحدان سنتی آمریکا را بیگانه و بی اعتماد ساخت.

در سطح نظری، دانشمندان علوم سیاسی همچنان بر سر ماهیت نظم جهانی آینده اختلاف دارند. پرسش اصلی آن است که آیا جهان از دوران تک قطبیِ پس از جنگ سرد، در حال گذار به نظمی دوقطبی، چندقطبی یا حتی فاقد قطب است. پاسخ به این پرسش، به درک ما از مفهوم قدرت وابسته می باشد؛ اینکه چه کشورهایی از آن برخوردارند، چگونه آن را به کار می گیرند و دیگران چگونه آن را درک می کنند.

اما قدرت مفهومی پیچیده و چندوجهی است. ثروت، توان نظامی، جمعیت، منابع طبیعی و ارادهٔ سیاسی همگی عناصر تعیین کنندهٔ آن به شمار می روند. از همین رو، تفاوت در تعریف قدرت می تواند به نتیجه گیری های کاملاً متفاوتی دربارهٔ آیندهٔ نظم جهانی منجر شود. اگر قدرت صرفاً بر پایهٔ توان نظامی سنجیده شود، نظم جهانیِ آینده احتمالاً دوقطبی و متشکل از ایالات متحده و چین خواهد بود. اما اگر شاخص های اقتصادی نیز در محاسبه گنجانده شوند، قدرت های دیگری مانند اتحادیهٔ اروپا، ژاپن، هند و کشورهای ثروتمند حوزهٔ خلیج فارس نیز به معادله افزوده می شوند و تصویری آشکاراً چندقطبی تر پدید می آورند.

از سوی دیگر، اگر مشخص شود که داده های اقتصادی چین بیش از اندازه خوش بینانه یا تحریف شده اند و ساختار اقتصادی و اجتماعی آن کشور از درون شکننده تر از ظاهرش است، احتمال دارد که جهان بار دیگر به سوی نوعی از تک قطبی گری با محوریت آمریکا بازگردد.

با نگاهی جامع تر، بسیاری از پژوهشگران معتقدند جهان در حال حرکت به سوی چندقطبی نامتوازن است. در این الگو، چند قدرت بزرگ از جمله ایالات متحده و چین نقش های محوری ایفا می کنند، اما قدرت های درجه دوم مانند استرالیا، فرانسه، آلمان، هند، ژاپن و روسیه نیز از ظرفیت قابل توجهی برای شکل دادن به پویایی های منطقه ای و اقتصادی برخوردارند.

جهان در آستانهٔ نظمی تازه قرار گرفته است؛ نظمی که در آن قدرت های درجه دوم و میانی نه تماشاگر، بلکه بازیگران فعال در بازتعریف ساختار قدرت جهانی شده اند. بسیاری از این کشورها از هم اکنون رقابت برای تثبیت جایگاه خود در نظم در حال ظهور را آغاز کرده اند.

برای نمونه، در سال 2023 امانوئل مکرون، رییس جمهور فرانسه، با سخنانی که رهبران اروپایی را غافلگیر کرد، اعلام نمود که اروپا باید در نظم جهانی جدید به قطب سوم تبدیل شود؛ نه وابسته به ایالات متحده و نه تابع چین. در همین راستا، فرناندو حداد، وزیر دارایی برزیل، در گفت وگویی با خبرنگاران تأکید کرد که برزیل نه به واشنگتن و نه به پکن وابسته نخواهد بود، زیرا بیش از آن بزرگ است که بخواهد شریک انتخاب کند.

چنین اظهاراتی نشان می دهد که کشورهای میانی تمایلی ندارند خود را در قالب ائتلافی تازه به رهبری آمریکا علیه چین تعریف کنند. آنان قانع نشده اند که جهان به سوی نوعی دوقطبی گری مشابه جنگ سرد پیش می رود. در واقع، همین طرز فکر یکی از نقاط ضعف بنیادین راهبرد کلان دولت بایدن بوده است؛ راهبردی که تلاش کرد با بازسازی مدل رقابتی دوران جنگ سرد، چین و روسیه را در قالب محور خودکامه ها قرار دهد و از دل ائتلاف های پراکندهٔ آمریکایی، جبهه ای متحد در برابر آنان بسازد.

اما واقعیت های ژئوپلیتیکی قرن بیست ویکم با چنین نگرشی سازگار نیست. بسیاری از کشورها دیگر حاضر نیستند به جهان با منطق سیاه و سفید بنگرند. حتی متحدان نزدیک واشنگتن، از آلمان و فرانسه گرفته تا کرهٔ جنوبی و ژاپن، در حالی که در حوزه های امنیتی به آمریکا متکی اند، در عرصهٔ اقتصادی به همکاری گسترده با چین ادامه می دهند.

نمونه ای بارز از این رفتار چندوجهی را می توان در سیاست هند مشاهده کرد: کشوری که از یک سو تسلیحات آمریکایی خریداری می کند و در رزمایش های نظامی مشترک با ایالات متحده مشارکت دارد، اما از سوی دیگر، در رزمایش های چندجانبه با چین شرکت می کند و هم زمان از روسیه نفت و گاز ارزان وارد می کند. این چندگانگی رفتاری، نشانگر تلاش دهلی نو برای حفظ استقلال راهبردی و موازنه میان قدرت ها است.

برای آنکه ایالات متحده بتواند در دنیای چندقطبی به طور مؤثر رقابت کند، باید راهبرد خود را به طور اساسی تغییر دهد. دولت ترامپ گام های اولیه ای در این مسیر برداشته است که نشان از درک متفاوت او از جایگاه آمریکا در جهان آینده دارد. به عنوان مثال، ترامپ ، متحدان آمریکا به ویژه در اروپا را تشویق کرده است تا سهم بیشتری از بار دفاع جمعی را بر دوش بکشند و قدرت اقتصادی بالقوهٔ خود را به توان نظامی مؤثر تبدیل کنند. همین طور، واشنگتن مسئولیت تأمین بودجه برای ارسال سلاح به اوکراین را به کشورهای اروپایی واگذار کرده تا خود بتواند منابع نظامی اش را بر مناطقی متمرکز کند که بیشترین نیاز را دارند.

در همین راستا، پیت هگست، وزیر دفاع و جی دی ونس، معاون رییس جمهور نیز پیشنهاد کرده اند که نیروهای آمریکایی احتمالاً از اروپا و خاورمیانه کاسته خواهند شد تا منابع نظامی این کشور به طور مؤثرتری به اولویت های منطقه ای مانند اقیانوس هند آرام تخصیص یابد.

با این حال، دولت ترامپ در استفادهٔ مؤثر از این فرصت ها موفق نبوده است. یک جانبه گرایی تهاجمی، تخریب نظام اقتصادی بین المللی و عدم توجه به تعامل های چندجانبه، موجب ایجاد راهبردی آمیخته و ناهماهنگ شده که در نهایت، علاوه بر ایجاد خطرات بیشتر برای ایالات متحده، منابع کمتری به دست می آورد. این سیاست ها نه تنها متحدان را بی اعتماد کرده، بلکه کشورهای رقیب را به ویژه چین به عنوان شریک باثبات تر و قابل اعتمادتر معرفی کرده است.

دولت ترامپ در برخی موارد، در تقابل با اصول چندجانبه گرایی و ابزارهای قدرت نرم، گام هایی برداشته که این چالش ها را تشدید کرده است. یک جانبه گرایی تهاجمی باعث شده تا متحدان ایالات متحده از خود بپرسند که آیا آمریکا دوست است یا دشمن؟ ترامپ خود را بیشتر به چانه زنی های یک جانبه و فشار اقتصادی از جمله تعرفه ها، تحریم ها و اهرم های فشار سیاسی متکی کرده است. این امر برخلاف نیاز امروز به یک رویکرد چندجانبه و تنوع در ابزارهای سیاست خارجی است.

یکی از بزرگ ترین مشکلات رویکرد دولت ترامپ، تخریب داوطلبانهٔ قدرت نرم آمریکا و خصومت آشکار با نهادهای چندجانبه ای است که برای ایالات متحده و نظم جهانی به عنوان شبکه ای ایمنی در برابر بحران ها و فجایع عمل می کنند. در حالی که نهادهای بین المللی نیاز به اصلاح دارند، ایالات متحده که از توان تعامل دیپلماتیک محروم باشد، بازیگری ضعیف تر خواهد شد. جهان بدون ابزارهای چندجانبه و بدون کمک های انسان دوستانه در بحران ها به جایی خواهد رسید که همه در آن بازنده خواهند بود.