در سال تحصیلی جدید، افزایش بی سابقه هزینه های خوابگاه، تغذیه و خدمات رفاهی در دانشگاه های کشور، صدای بسیاری از دانشجویان را بلند کرده است. در حالی که شعار اصلی نظام آموزش عالی، عدالت آموزشی و دسترسی برابر به تحصیل است، واقعیت میدانی دانشگاه ها نشان می دهد که مسیر تحصیل برای بسیاری از دانشجویان، به ویژه اقشار آسیب پذیر، دشوارتر از همیشه شده است.

افزایش هزینه خوابگاه ها در برخی دانشگاه ها تقریبا دو برابر ترم گذشته گزارش شده و این در حالی است که امکانات رفاهی و کیفیت خدمات تغییری محسوس نکرده است. در کنار آن، قیمت ژتون های غذایی نیز رشد قابل توجهی داشته، بی آنکه کیفیت و تنوع غذا بهبود یابد. هم زمان، پرداخت وام های دانشجویی به ویژه وام های ضروری برای خرید تجهیزات آموزشی مانند لپ تاپ نیز با تأخیر یا کاهش مبلغ مواجه شده است.

این شرایط، عملاً نوعی شکاف طبقاتی در دسترسی به آموزش عالی را رقم می زند؛ جایی که نه فقط رقابت علمی، بلکه وضعیت اقتصادی خانواده تعیین کننده مسیر تحصیل دانشجو می شود.

آموزش عالی و عدالت اجتماعی؛ از شعار تا واقعیت

در گفتمان رسمی، دانشگاه همواره به عنوان نهاد تولید علم و نردبان تحرک اجتماعی معرفی می شود. اما تجربه زیسته بسیاری از دانشجویان، نشان می دهد که هزینه های فزاینده و نابرابری در امکانات، این نردبان را به دیواری بلند برای بسیاری از خانواده های کم درآمد تبدیل کرده است.

بر اساس گزارش های رسمی صندوق رفاه دانشجویان وزارت علوم، حدود 60 درصد دانشجویان کشور متقاضی نوعی از وام یا کمک هزینه معیشتی اند؛ رقمی که نشان از عمق بحران اقتصادی در میان جامعه دانشجویی دارد. در عین حال، میان میزان وام های پرداختی و هزینه واقعی زندگی دانشجویی، فاصله ای جدی وجود دارد. به عنوان مثال، وام ضروری یا وام خرید تجهیزات آموزشی که قرار است به دانشجویان در تهیه ابزارهای مورد نیاز کمک کند، گاه کمتر از یک سوم قیمت یک لپ تاپ معمولی است.

از منظر جامعه شناختی، می توان این وضعیت را نوعی بحران بازتولید نابرابری آموزشی دانست؛ مفهومی که پیر بوردیو جامعه شناس فرانسوی آن را بازتولید سرمایه فرهنگی و اقتصادی می نامد. وقتی هزینه های تحصیل از توان خانواده های کم درآمد خارج می شود، آموزش عالی از مسیر ارتقای اجتماعی به ابزار بازتولید نابرابری بدل می گردد.

خوابگاه ها؛ خانه دوم یا چالش اول؟

کمبود ظرفیت خوابگاه ها و افزایش هزینه اجاره آن ها به یکی از مهم ترین دغدغه های دانشجویان تبدیل شده است. در برخی دانشگاه ها، هزینه خوابگاه در ترم جاری بیش از دو برابر افزایش یافته و بسیاری از دانشجویان ناچار به اجاره خانه در اطراف دانشگاه با قیمت های سنگین شده اند.

کمبود خوابگاه های دانشجویی، به ویژه برای ورودی های جدید و دانشجویان سنواتی، یکی از مشکلات اصلی دانشگاه ها می باشد. بسیاری از دانشجویان تازه وارد حتی در نیمسال اول، با مشکل پیدا کردن اتاق مناسب مواجه اند و دانشجویان سنواتی و نوبت دوم نیز به دلیل ظرفیت محدود خوابگاه ها، اغلب ناچار به سکونت در محله های دورتر با هزینه بالاتر هستند.

از سوی دیگر، وضعیت برخی خوابگاه های موجود نیز با مشکلاتی مانند ازدحام، فرسودگی تجهیزات، کمبود سرویس های بهداشتی و ضعف در خدمات ایمنی همراه است. این شرایط، نه تنها کرامت و آرامش دانشجو را تحت تأثیر قرار می دهد، بلکه مستقیماً بر عملکرد تحصیلی و سلامت روانی او نیز اثرگذار است.

به گفته یکی از نمایندگان صنفی دانشجویان، خوابگاه باید محل آرامش و تمرکز باشد، نه منبع اضطراب و فشار مالی. این گفته کوتاه، عمق فاصله میان اهداف و واقعیت را به خوبی نشان می دهد.

تغذیه دانشجویی؛ از وعده حمایت تا صف های نارضایتی

افزایش قیمت ژتون های تغدیه در کنار کاهش کیفیت و کمبود تنوع، یکی از پر تکرارترین شکایات دانشجویان در ماه های اخیر بوده است. برخی از دانشگاه ها قیمت هر وعده غذا را تا 25 هزار تومان افزایش داده اند، در حالی که کیفیت و تنوع غذایی با مشکلات جدی مواجه است.

با استناد به بخشنامه های رسمی و گزارش های اخیر، افزایش چشمگیر قیمت ژتون تغذیه برای دانشجویان سنواتی، بار مالی سنگینی بر دوش آن ها گذاشته و مشکلات معیشتی و فشار روانی این گروه از دانشجویان را تشدید کرده است.

غذا در دانشگاه فقط یک وعده خوراک نیست؛ بلکه بخشی از سیاست رفاهی و حمایتی است. از منظر سیاست گذاری اجتماعی، وقتی تغذیه دانشجو به مسئله ای اقتصادی تبدیل می شود، انرژی ذهنی و تحصیلی نیز به حاشیه می رود. چنین وضعیتی در بلندمدت می تواند منجر به فرسودگی تحصیلی، افت انگیزه و نارضایتی عمومی در فضای دانشگاهی شود.

وام های دانشجویی؛ مسکّنی ناکافی

وام دانشجویی در ایران، برخلاف بسیاری از کشورها، بیشتر کارکرد مسکّن موقت دارد تا اینکه به عنوان ابزار حمایت پایدار عمل کند. بسیاری از وام ها با تأخیر چندماهه پرداخت می شوند و مبلغ آن ها در برابر هزینه های واقعی تحصیل ناچیز است. از سوی دیگر، برخی از دانشجویان برای دریافت وام، باید ضامن کارمند رسمی معرفی کنند؛ شرطی که عملاً برای بسیاری از خانواده های کم درآمد ممکن نیست.

تأخیر در پرداخت وام ها، به ویژه وام های مربوط به خرید تجهیزات آموزشی، موجب می شود که برخی دانشجویان حتی از حضور در کلاس های مجازی یا انجام پروژه های عملی بازبمانند. این وضعیت، از دید عدالت آموزشی، نوعی تبعیض ساختاری به شمار می آید.

مسائل پنهان دانشجویان؛ آنچه کمتر دیده می شود

علاوه بر چالش های معیشتی و صنفی که در بخش های قبل به آن ها اشاره شد، دانشجویان با مجموعه ای از مشکلات دیگر نیز روبه رو هستند که هر کدام به نحوی بر کیفیت تحصیل و زندگی آنان تأثیر می گذارد. از جمله این مسائل، نبود فضاهای ورزشی، تفریحی و فرهنگی مناسب، کمبود محیط های گفت وگو و فعالیت های جمعی همه باعث می شوند دانشجویان در مسیر رشد شخصی و اجتماعی با موانعی جدی مواجه شوند.

از سوی دیگر، کیفیت آموزشی نیز همچنان چالشی جدی است. نبود حمایت کافی از دانشجویان در پروژه ها و تحقیقات، محدودیت دسترسی به منابع علمی به روز و نبود فرصت های مشاوره ای مناسب، توانایی دانشجو برای بهره برداری کامل از امکانات دانشگاه را کاهش می دهد. این مسائل، به ویژه در رشته ها و دانشگاه هایی که امکانات محدودتری دارند، بار روانی و آموزشی قابل توجهی ایجاد می کند.

همچنین، نگرانی از آینده شغلی و عدم وجود حمایت کافی دولت برای ایجاد فرصت های شغلی متناسب با رشته تحصیلی و توانایی فرد، فشار مضاعفی بر دانشجویان وارد می کند و حس ناامنی و بلاتکلیفی را در میان آن ها افزایش می دهد.

جمع بندی و چند راه حل

دانشگاه، اگر قرار است نهاد تولید علم و اخلاق اجتماعی باشد، باید در سیاست های رفاهی خود بازنگری جدی کند. عدالت آموزشی تنها در قبولی کنکور خلاصه نمی شود، بلکه در پایداری امکان تحصیل معنا می یابد.

اصلاح نظام رفاه دانشجویی، ایجاد شفافیت در هزینه ها، بازنگری در قیمت گذاری خوابگاه و تغذیه، افزایش بودجه صندوق رفاه و حمایت ویژه از دانشجویان مناطق محروم، می تواند بخشی از راه حل باشد.

واضح است که فهرست مشکلات دانشجویان به همین موارد محدود نمی شود و بسیاری از چالش های دیگر همچنان باقی است؛ با این حال، تمرکز بر این نمونه ها نشان می دهد که اصلاح ساختارها و افزایش حمایت های عملی می تواند نقش مؤثری در کاهش فشارها و ارتقای کیفیت زندگی دانشجویی ایفا کند.

جامعه ای که آینده خود را در دستان دانشجویانش می بیند، باید مراقب باشد که فشار معیشتی، چراغ علم و امید را در دانشگاه خاموش نکند.