شصت وسومین کنفرانس پاگواش در هیروشیما با عنوان هشتاد سال پس از بمباران اتمی؛ زمانی برای صلح، گفت وگو و خلع سلاح هسته ای از اول تا پنجم نوامبر (10 تا 15 آبانماه) در شهر هیروشیمای ژاپن در حال برگزاری است.

به گزارش ایرنا، در توضیح این رویداد آمده است: ما مفتخریم که در هیروشیما گرد هم آمده ایم تا هشتادمین سالگرد بمباران اتمی، هفتادمین سالگرد بیانیه راسل اینشتین و سی امین سالگرد اعطای جایزه صلح نوبل به سِر جوزف راتبلات و کنفرانس های پاگواش درباره علم و امور جهانی را گرامی بداریم. از دل مناطق بمباران شده، جایی که هنوز نشانه های زخم ها آشکار است، شصت وسومین کنفرانس پاگواش پیامی پرصلابت به جهان می فرستد: نه به هیروشیماهای دیگر. نه به ناگازاکی های دیگر. نه به جنگ.

سازمان پاگواش سازمانی بین المللی است که با هدف کاهش خطرات ناشی از تسلیحات هسته ای و سایر سلاح های کشتار جمعی فعالیت می کند. این سازمان از طریق گفت وگوهای غیررسمی میان دانشمندان، سیاستمداران و کارشناسان تلاش می کند تا راه حل های علمی مبتنی بر شواهد برای مسائل امنیت جهانی ارائه دهد.

محمدجواد ظریف، وزیر امور خارجه پیشین و بنیان گذار و رییس مؤسسه پایاب (PAIAB Institute) سخنران اصلی روز سوم این کنفرانس بود. متن سخنرانی ظریف به شرح زیر است:

امروز ایستادن در برابر شما در شصت وسومین کنفرانس پاگواش در هیروشیما، افتخاری بزرگ برای من است. صمیمانه ترین سپاس خود را نثار برگزارکنندگان می کنم که مرا برای سخن گفتن در جمعی چنین برجسته از دانشمندان، سیاست گذاران، رهبران جامعه مدنی و اندیشمندان از سراسر جهان دعوت کردند.

امروز من نه در مقام رسمی دولتی، که هیچ مقام رسمی ای ندارم، بلکه در مقام شخصی خود و به عنوان استاد و بنیان گذار و رییس مؤسسه پایاب (PAIAB Institute)، سخن می گویم؛ مؤسسه ای غیردولتی که به طراحی و ساخت آینده ای الهام بخش اختصاص دارد. امیدوارم همراه با همه شما بتوانیم مسیرهایی را برای ساخت آینده ای امن تر و انسانی تر جست وجو کنیم.

بودن در هیروشیما، هشتاد سال پس از نخستین و به امید خدا آخرین استفاده از سلاح های هسته ای، حس عمیقی از مسئولیت سنگین و اندوه بار را در انسان برمی انگیزد. این شهر که روزگاری از وحشت بمب اتم به کلی ویران شد، امروز یادمانی جاودانه از هم حماقت و هم تاب آوری انسان است.

هیروشیما به نمادی قدرتمند از توان انسان برای برخاستن از خاکستر نابودی و دفاع از جهانی عاری از کابوس نابودی هسته ای بدل شده است.

ما ایرانیان نیز معنای هولناک و غیرقابل بیان سلاح های کشتار جمعی و رنج انسانیِ ماندگاری را که این سلاح ها پدید می آورند، به خوبی درک می کنیم.

ملت ما خود قربانی مستقیم این بربریت بوده است. در جنگ صدام حسین علیه ایران، رژیم او با قساوتی بی رحمانه از عوامل شیمیایی علیه رزمندگان ما، غیرنظامیان بی گناه و حتی شهروندان عراقی استفاده کرد.

بازدید شب گذشته من از موزه صلح هیروشیما و تماشای تصاویر هولناکِ بخشی از 140 هزار کشته و نزدیک به 650 هزار بازمانده بمباران های اتمی (هیباکوشا)، مرا به یاد سال 1988 انداخت؛ زمانی که در فرودگاه جان اف. کندی نیویورک به استقبال قربانیان کُردِ حملات شیمیایی عراق رفتم. آن ها برای درمان آمده بودند و تنها نمونه ای کوچک از ده ها هزار ایرانی بودند که با سلاح های شیمیایی کشته شدند و بسیاری دیگر که با جراحات مادام العمر دست به گریبان ماندند؛ جراحاتی که هنوز هم بازماندگان و خانواده هایشان را می آزارد.

بنابراین، برای ما ایرانیان، سلاح های کشتار جمعی یادگاری از گذشته ای دور نیستند؛ بلکه اهریمنانی اند که هنوز هم زندگی و کرامت قربانیان را، مدت ها پس از خاموشی تفنگ ها، می فرسایند.

طعنه آمیز است که همان کشورهایی که امروز ایران را به دروغ به تلاش برای دستیابی به سلاح هسته ای متهم می کنند، در همان سال های تاریک از صدام حسین حمایت و او را تا دندان مسلح کردند، از جمله با سلاح های شیمیایی، بر او سرمایه گذاری کردند و چشم بر جنایاتش بستند.

آن ها حتی در برابر شواهد غیرقابل انکار نیز سکوت کردند و مصلحت ژئوپولیتیکی را بر مسئولیت اخلاقی ترجیح دادند و قربانیان را حتی از ابتدایی ترین ابزارهای دفاع از خود نیز محروم کردند.

اجازه دهید خاطره ای شخصی از همان دوران را بازگو کنم که عمق آن خیانت را نشان می دهد. در میانه دهه 1980، زمانی که دانشجویی جوان بودم که به صورت پاره وقت در حوزه دیپلماسی فعالیت می کردم، به رییس وقت شورای امنیت سازمان ملل، سفیر فرانسه، مراجعه کردم تا اطلاع دهم که سلاح های شیمیایی علیه ایران به کار گرفته می شوند. پاسخ او سرد و تکان دهنده بود: من مجاز به گفت وگو درباره این موضوع با شما نیستم.

به گفته نیویورک تایمز، پنتاگون نیز از این مسئله چندان هراسی نداشت؛ برای آنان، این هم فقط یکی دیگر از روش های کشتن انسان ها بود.

هفت تحقیق سازمان ملل استفاده از سلاح های شیمیایی علیه ایران را تأیید کرد؛ اما در طول تمام دوران تجاوز عراق به ایران، حتی یک قطعنامه محکومیت علیه صدام در شورای امنیت صادر نشد. البته، همه چیز زمانی تغییر کرد که او به کویت حمله کرد.

دقیقاً به دلیل همین تاریخ دردناک و نه علیرغم آن ایران همواره موضعی قاطع در مخالفت با سلاح های کشتار جمعی اتخاذ کرده است. از دید من، مخالفت ایران صرفاً جنبه گفتاری ندارد؛ بلکه استراتژیک است.

در سه دهه گذشته، برنامه هسته ای ایران از دو منظر غالب مورد تفسیر قرار گرفته است: دشمنان آن را تلاشی پنهان برای تولید سلاح هسته ای دانسته اند. بسیاری از شما به یاد دارید که نتانیاهو از اواسط دهه 1990 بارها با ایجاد ترس، مدعی شد ایران تنها چند هفته یا چند ماه با ساخت بمب اتم فاصله دارد. دیگران نیز فعالیت های ایران را تلاشی مشروع برای توسعه فناوری پیشرفته دانسته اند که هرگز به آستانه تسلیحاتی نرسیده است. هر دو دیدگاه اما بر فرضی نادرست بنا شده اند: این که برنامه هسته ای ایران در نهایت معطوف به سلاح است.

اجازه دهید برداشت خود را از تاکید مقام معظم رهبری بر تداوم برنامه هسته ای در ایران بیان کنم؛ ایشان فتوایی دینی مبنی بر حرمت سلاح هسته ای صادر کرده و همزمان می دانیم که این برنامه ارزش بازدارندگی واقعی نداشته است. برای رهبری، موضوع همواره چیزی عمیق تر و ماندگارتر بوده است: کرامت. ایشان مصرّانه بر تداوم برنامه صلح آمیز هسته ای پافشاری کرده، دقیقاً چون به ایران با ابزار تهدید، تحریم و ارعاب گفته شد که نباید چنین کند. برای ایشان و برای بسیاری از ایرانیان، این تلاش هرگز جست وجویی برای سلطه آفرینی نبوده بلکه آزمونی برای مقاومت در برابر تسلیم بوده است.

به این نکته بیندیشید: چهار دهه تحریم، حملات سایبری و ترور دانشمندان، نه ایران را وادار به تسلیم کرده و نه به ساخت بمب سوق داده است. آنچه باعث تداوم این برنامه شده نه برنامه های نظامی بلکه احترام به خویشتن است. حتی تجاوز بی دلیل اخیر از سوی دو قدرت هسته ای نیز نتوانست این واقعیت را تغییر دهد.

امیدوارم ایالات متحده از همکاری خود با اسراییل در این تجاوز شکست خورده، دو نتیجه مهم گرفته باشد. با این حال، در حالی که باید از تاریخ درس گرفت، نباید در زندان آن گرفتار شد. گذشته می تواند راهنما باشد اما نباید سرنوشت ما را تعریف کند. بنابراین، امیدوارم آمریکا شجاعت آموختن و پیش رفتن را بیابد.

نخست، این تجاوز به اهداف خود دست نیافت. اسراییل این واقعیت را نادیده گرفت که ایرانیان همواره در برابر متجاوز متحد می شوند و از کشور خود دفاع می کنند. افزون بر آن، این درگیری نشان داد ایران هم توانایی و هم اراده وارد آوردن آسیب جدی به دو قدرت هسته ای را دارد. من جنگ طلب نیستم و از کشته شدن هیچ کس خشنود نیستم، اما واقعیت ها انکارناپذیرند: ایران توانست خسارت هایی به اسراییل وارد کند، در حالی که در داخل ایران، در 22 استان از 31 استان حتی صدای یک گلوله هم شنیده نشد. در مقابل، هر گوشه از اسراییل تأثیر موشک های ایرانی را احساس کرد که این عدم تقارن در آسیب پذیری را آشکار ساخت.

درس دوم که ایالات متحده باید عمیقاً درک کند این است که توانمندی های هسته ای ایران برخلاف خیال پردازی های ترامپ قابل نابودی نیست.

ظرفیت واقعی نه در سانتریفیوژها و ذخایر اورانیوم غنی شده، بلکه در عرصه دانش علمی، تخصص فنی و نوآوری نهفته در ذهن دانشمندان ایرانی است. اسراییل و آمریکا تلاش کردند بهترینِ این دانشمندان را از میان بردارند، اما زیرساخت فنی و علمی را نمی توان نابود کرد.

بنابراین، به سود ایالات متحده است که از خیال تسلیم بی قید و شرط ایران دست بردارد و به سوی مذاکرات واقعی حرکت کند. هدف باید دستیابی به توافقاتی باشد که تضمین کند این ظرفیت پیشرفته هسته ای، شفاف و صرفاً صلح آمیز باقی بماند.

بن بستی که به این تجاوز بی دلیل و شکست خورده در میانه مذاکرات دیپلماتیک انجامید، از یک نقص یا ناآگاهی شناختی سرچشمه می گیرد؛ در قلب آن، شکاف کرامت نهفته است: شکافی میان تصوری که غرب از ایران دارد و تصوری که ایرانیان از خود دارند.

هر راه حل پایدار مستلزم آن است که با ایران نه به عنوان تهدیدی دائمی که باید مهار شود، بلکه به عنوان شریکی برابر در امور جهانی با منافع مشروع و سهمی ارزشمند رفتار شود. این تحول نیازمند ساختن چارچوبی نوین برای تعامل است؛ چارچوبی مبتنی بر احترام متقابل، شفافیت و رفاه مشترک.

ایران نیز باید خود را از پارادایم تهدید رها کند. ایران اکنون آشکارا نشان داده است که هرچند هزینه های انسانی و اقتصادی مسیر رفته اندک نبوده است (و من قصد توجیه یا کم اهمیت جلوه دادن این هزینه ها را ندارم) اما دوران بزن و دررو به سر آمده است.

جهان امروز می داند که ایران شکار آسانی نیست. ابر قدرتی که بیش از 800 میلیارد دلار در سال برای نظامی گری هزینه می کند، نتوانست کشوری را تحقیر کند که کمتر از 10 میلیارد دلار به دفاع اختصاص می دهد.

در واقع، همان ابرقدرت پیش از آغاز بمباران های نسنجیده علیه تأسیسات حفاظت شده ایران، ناچار شد تمام نیروهای خود را از پایگاه های نظامی پیرامون ایران تخلیه کند.

با تکیه بر این اعتماد به نفس دشوار به دست آمده، ایران اکنون می تواند با جهان وارد تعامل شود. زمان آن فرا رسیده است که همه ما ایران، منطقه و جامعه جهانی گسترده تر از آینده پیش فرض شکل گرفته از اشتباهات و رنج های گذشته به سوی آینده ساخته شده ای حرکت کنیم که آگاهانه و از دل امکانات بی پایان پیش رو ساخته می شود.

پیش تر درباره آنچه غرب باید انجام دهد سخن گفتم. اکنون اجازه دهید گام های مشخصی را که ایران می تواند با اتکای بر این اعتماد تازه بردارد، برشمارم:

نخست: توانمندسازی مردم ایران

شهروندان ایران بزرگ ترین سرمایه آن هستند. در طول دهه ها جنگ، تحریم اقتصادی و انزوای بین المللی و حتی در طول هزاران سال پیش از آن، ایرانیان تاب آوری شگفت انگیزی از خود نشان داده اند و همواره از دل سختی ها فرصت ساخته اند. برای ساخت آینده ای روشن تر، ایران باید پرورش این سرمایه انسانی را نه از دریچه تهدیدهای بیرونی، بلکه از دریچه توان درونی و سهم جهانی خود دنبال کند.

دوم: تقویت دفاع

گذار به پارادایم امکان ها به معنای ساده انگاری در برابر تهدیدهای واقعی نیست؛ ایران همچنان هوشیار خواهد ماند. ایران کمتر از هر بازیگر عمده منطقه برای دفاع هزینه می کند. برای حفظ امنیت، باید توان دفاعی خود را تقویت کنیم و در عین حال از تعیین سقف هزینه های نظامی در سطح منطقه حمایت کنیم.

سوم: ساختن منطقه ای نیرومند

جغرافیای منحصر به فرد ایران، آن را به مرکز طبیعی برای یکپارچگی در آسیای غربی و قفقاز بدل کرده است. رییس جمهور روحانی ابتکار امید یا طرح صلح هرمز را پیشنهاد کرد. من نیز در مقام معاون رییس جمهور در زمستان گذشته و در مقاله ای برای نشریه اکونومیست، ایده انجمن گفت وگوی مسلمانان آسیای غربی (MWADA) را مطرح کردم؛ ابتکاری برای جایگزینی دشمنی با دوستی از راه پیوندهای فرهنگی و اقتصادی که به پیمان عدم تجاوز منطقه ای منتهی شود.

این طرح ها اغلب با مقاومت ناشی از ذهنیت های با حاصل جمع صفر مواجه شدند. اما رویدادهای اخیر، چشم انداز روانی منطقه را دگرگون کرده است. حملات اسراییل به غزه، لبنان، سوریه، ایران، یمن و حتی قطر در تنها شش ماه، حس مشترکی از آسیب پذیری ایجاد کرده که می تواند اتفاقا به بنیان همکاری هم تبدیل شود.

تصور کنید چه امکان های شگرفی در پیش است: شبکه های انرژی به هم پیوسته، مراکز مشترک پژوهش هسته ای، پروژه های آب شیرین کن، کریدورهای اقتصادی که منابع آسیای مرکزی را به مسیرهای تجاری اقیانوس هند پیوند می دهند و تبادلات فرهنگی در بزرگداشت میراث مشترک. این ایده ها تحت نظارت سازمان ملل می توانند از حد مفهوم فراتر رفته و به معماری واقعی برای صلح منطقه ای بدل شوند.

چهارم: احیای دیپلماسی جهانی

بدبینی عمیق ایران نسبت به غرب بی دلیل نیست؛ این بی اعتمادی حاصل تاریخ طولانی از خیانت ها است: از کودتای 1953 تا خروج یک جانبه آمریکا از برجام در 2018 و ناتوانی اروپا در اجرای تعهداتش. اخیراً نیز دیپلماسی نه با پاسخ دیپلماتیک بلکه با بمب مواجه شد و تعامل با خشونت و تقابل پاسخ داده شد.

با این حال، با وجود این کارنامه ناامید کننده، ایران و غرب منافع حیاتی مشترکی در پرهیز از رویارویی دائمی دارند. برجام نشان داد که مذاکره کارآمد است؛ اما فروپاشی آن نیز نشان داد که اگر یکی از طرفین توافق را ابزار سیاسی زودگذر بداند صلح می تواند چقدر شکننده باشد.

برای رهایی از چرخه بی پایان بحران ها، باید به طور جمعی سازوکارهای نوین در سطح منطقه ای و جهانی طراحی کنیم که نهادینه سازی اعتماد را در اولویت قرار دهد.

یکی از گام های عملی، که در مقاله ای در نشریه فارین پالیسی پیشنهاد کرده ام، می تواند پیمان عدم تجاوز ایران و آمریکا باشد.

ابتکار دیگری نیز که همراه با همکارم در گاردین مطرح کردیم، شبکه خاورمیانه برای پژوهش و پیشرفت هسته ای یا MENARA است واژه ای که در عربی به معنای فانوس است. مناره؛ شبکه ای منطقه ای برای همکاری در حوزه عدم اشاعه و بهره گیری صلح آمیز از انرژی هسته ای خواهد بود. این شبکه شامل یک کنسرسیوم غنی سازی مشترک است که ظرفیت های موجود را در قالب تلاشی جمعی، شفاف و صلح آمیز در هم می آمیزد.

از همه مهم تر، مکانیزم های نظارتی متقابل را نیز در بر می گیرد تا از رهگذر شفافیت، اعتماد ایجاد شود. این شبکه برای تمام کشورهای خاورمیانه که خواهان چشم پوشی از سلاح هسته ای و پایبندی به نظارت های سختگیرانه باشند، قابل استفاده است و مأموریت آن تبدیل مسئله هسته ای از منبع تنش به بستری برای همکاری است.

تصور کنید دانشمندانی از ایران، عربستان سعودی، مصر و ترکیه دوشادوش یکدیگر در آزمایشگاه های مشترک کار کنند؛ در نتیجه سوءظن به هم افزایی رقابت به همکاری تبدیل خواهد شد.

دوستان عزیز، باید خود را از زنجیرهای شکست ها، کدورت ها و ناکامی های گذشته رها کنیم که ما را از دیدن این فرصت های واقعی و دست یافتنی بازداشته اند.

زمان آن رسیده است که حقیقتی بنیادی را بپذیریم: امنیت ما به طور ذاتی به هم پیوسته است؛ هیچ ملتی نمی تواند امنیت خود را بر ناامنی دیگران بنا کند. امنیت خریدنی نیست و صلح نیز با انباشت سلاح وارداتی تضمین نمی شود؛ بلکه با پرورش اعتماد حاصل می شود.

همان طور که در هیروشیما گرد آمده ایم، به یاد می آوریم که نابودی، سرنوشت ما نیست.

دانشمندانی که در این تالار گرد هم آمده اند، ثابت می کنند همان ذهن انسانی که اتم را شکافت، ظرفیت بزرگ تری برای التیام زخم هایی دارد که خود آفریده است.

آینده را نه آنان که با ترس سلاح می سازند، بلکه آنان که امید می سازند و الهام می بخشند، شکل خواهند داد.

اخبار اخیر نگران کننده است. دستور ترامپ برای از سرگیری آزمایش های هسته ای ایالات متحده در پی توسعه موشک های هسته ای روسیه نمادی آشکار از ریاکاری آخرالزمانی اوست.

ما نباید تماشاگر باشیم. هیچ جایی مناسب تر از هیروشیما نیست تا در آن تصمیم بگیریم دیوانگی و تصور بازدارندگی متقابل تضمین شده را با خرد روشنگرانه جایگزین کنیم که می تواند تامین کننده دو هدف هم افزا باشد: تعامل متقابل برای خلع سلاح هسته ای و رشد و توسعه. بیایید یا ترمیم روابط فی مابین، جهانی را احیا کنیم که شایسته انسانیت مشترک ما باشد.