ناصرالدین شاه قاجار در خاطرات روزهای هشتم و نهم آبان 1249 نوشت: امروز صبح سوار کالسکه شده، به طاق بستان که فصیحش طاق بسطام است رفتیم. حاجی محمدحسین معین التجار [و] امین الرعایا قزوینی که به عتبات رفته بود، مراجعت کرده بود، دم کالسکه دیده شد. عمادالدوله، حسام السلطنه و غیره، نوکرها در رکاب بودند. سوار کالسکه شده، سمت شمال راندیم برای طاق بسطام. همه جا خیابان است، راه کالسکه خوب. طرفین خیابان را بید کاشته اند. از عمادیه به آن جا یک فرسنگ است.

قدری به طاق مانده، خیابان تمام می شود. باید ان شاءالله بعد از این ساخته شود. یک خیابان هم از طاق بسطام الی شهر کرمانشاهان، تازه عمادالدوله ساخته است.

خلاصه سوار شده رفتیم. یک دهی که مشهور است به بسطام، چسبیده به سرآب است، بسیار ده کثیفی است که درحقیقت طاق بسطام را ضایع کرده است. این آبادی را باید از این جا برداشته پایین تر بزنند لازم است. عمادالدوله حوض های بزرگی ساخته است، دریاچه دارد، آبشارها دارد که آب در وقت طغیان که می گفتند در بهار سیصد سنگ آب دارد از این آبشارها و ممرها می رود، می ریزد به صحرا؛ اما حالا بسیار کم بود. واقعا بهار این جا صفا دارد.

خلاصه دو طاق حجاری شده است: اولی بزرگ است. سنگ را به طور هلال طولانی کنده عقب برده اند، ایوانی شده است، ارتفاع پنج شش ذرع می شود عرض و طول هم به همین قدرها. خیلی آثار خوبی بوده است. از بناهای خسروپرویز است. در روبه روی ایوان در قطعه پایین، شکل خسرو را سواره از سنگ تراشیده اند، بسیار بزرگ.

هیکل خسرو و اسب، خیلی از اسب و آدم متعارف بزرگ تر است. نیزه در دست خسرو است، با لباس حرب. از کلاه خود، زره، ترکش تیری دارد. اسب شبدیز است. پای راست اسب که برجسته از سنگ بیرون آورده، خارج کرده و ساخته بوده است، از ران نمی دانم کدام پدرسوخته ولدالزنا شکسته است؛ اما در قدیم در استیلای خلفای عمر و عثمان این کار شده است.

دست راست خسرو هم که نیزه گرفته بود شکسته اند. نصف سر اسب را هم شکسته اند. یک سپری هم از خسرو آویزان است، اما به این شکستگی، ارزد به صدهزار درست. واقعا عجب حجاری شده است! چه به تناسب اعضا مردکه ساخته است. به قاعده نقاشی درست، بی عیب که حالا امکان ندارد احدی بتواند قلمش را بزند. دم اسب را به طوری درآورده قلم زده است که مثل مو شده است. اسب هم زره پوش بوده است. اسباب زین و برگ اسب، مثل اسباب اسب فرنگی های حالا است. ساغری اسب باز است، پوشیده نیست. منگوله های زیادی مثل یراق اسب کُردی در سر اسب و گردن و غیره دارد. دو منگوله بلند یعنی مثل جاروهای نرم از بغل پشت اسب آویزان است.

صفحه بالای این مجلس، باز تصویر خسرو است؛ ایستاده است، شمشیر راستی به طور قداره های قدیم از وسط پایش آویخته. یک دستش در قبضه شمشیر، دست دیگرش را به دست موبد موبدان که در طرف یسار او حجاری شده داده، حلقه را با هم گرفته اند که علامت صلح و داد و اتحاد است. لباس خسرو تاجی دارد و کلجه کوتاهی که آویزهای جواهر گران بها دارد و شلوار تنگ دارد، با کفش های مثل این زمان به طور کفش فرنگی. موبد موبدان به همین جور لباس ها، بدون جواهر و تاج طرف دست چپ.

و شکل شیرین زن خسرو در طرف دست راست: در یک دستش ابریقی است، دست دیگر را بلند کرده حلقه را گرفته است. لباس شیرین به طور ملکه انگلیس یا فرانسه حالیه که در لباس سلام هستند، به همان نحو است. شنیلی [شنل] در دوش شیرین است، زیرش پوست است، اما معلوم نشد چه پوستی است. لباسش به طور لباس هندی، افغانی، ارمنی، فرنگی شباهت دارد و همچنین لباس خسرو و دیگران، مرکب از لباس این چهار طایفه است.

در صفحه دیگر، طرف دست راست خسرو که به زمین نزدیک است، صفحه بزرگی است. صورت شکارگاه جَرگه خوک حجاری شده است. خسرو و بزرگان و مغنی ها [نوازندگان] و اهل طرب در کرجی ها نشسته اند. نی زارها درآورده اند شکل ماهی و مرغ آبی هم درآورده اند خوک زیادی می دوانند. خسرو به تیر می زند. مغنی ها همه چنگ می زنند و زن هستند. فیل و فیل بانان زیادی هم حجاری شده است. چه فیل ها جرگه می رانند و چه فیل ها را بار کرده اند که از کشته های خوک و قبان ها و می برند منزل. فیل ها را بسیار بسیار خوب حجاری کرده اند با خوک ها و همه اشکال.

بالای این شکارگاه خوک، آغا غنی، خواجه باشیِ محمدعلی میرزای مرحوم که از اهل طوالش گیلان بوده است با اجداد معیرالممالک هم خویشی داشته زحمت کشیده، حجاری در مقابل این حجاری کرده است؛ شکل محمدعلی میرزا با ریش بلند روی تخت، حشمت الدوله پسرش در مقابل ایستاده. یک پسر کوچک دیگر در عقب ایستاده.

خود آغا غنی هم با هیئت کریهی در جلو ایستاده و این اشکال را از بس بد ساخته اند بخصوص در مقابل این نوع حجاری ها آدم قِی اش [استفراغ] می آید و از بس بد است و نمود ندارد، روی حجاری را رنگ آمیزی کرده اند رنگ های بد. الحق طاق را ضایع کرده است.

مقابل شاین شکارگاه خوک، حجاری دیگری کرده اند، جَرگه شکارگاه مرال [آهو] است. در این جا پادشاه سوار ایستاده است، چتر بزرگی بالای سرش نگاه داشته اند. سایر مردم شکار می کنند و مرال می دوانند. جرگه چی ها این جا سوار اسب و شتر هستند و کشته های مرال را به شتر بار کرده اند. بعضی از این اشکال ناتمام است که از قدیم تمام نکرده اند. اطراف این اشکال، گل بوته های بسیار خوب درآورده اند از هرجور. بخصوص جلوی ایوان را منبت کاری بسیار خوبی کرده اند.

بخصوص گل باز و غنچه گل کوکب درآورده اند، بسیار بسیار بسیار اعلا. بالای ایوان، این طرف آن طرف، هر طرفی ملائکه ای است، درآورده اند. یک ملائکه شکسته، خیلی خراب شده است. ملائکه ای طرف دیگر هست، عیبی ندارد. بسیار بسیار بسیار خوب حجاری شده است.

بالای ایوان هلالی از سنگ درآورده اند، علامت و نشانی است که آن زمان بوده است. پله ای از سنگ ساخته اند که بالا می رود، اما بالای پله رفتن اشکالی دارد. حالا چند نفر کوه کمررو که در بیستون شب رفتند بالا آتش روشن کردند این جا آمدند، از این پله ها و کمرها و جاهای صاف، مثل بز کوهی بلکه بهتر رفتند آمدند بسیار بسیار عجیب بود.

بعد از این ایوان، ایوان دیگری است کوچک تر از این. شکل دو نفر دیگر ان جا حجاری شده است، اما نه به خوبی حجاری طاق اول. می گویند شاپور و نرسی است، الله اعلم! و خطوط پهلوی هم کنده شده است، ترجمه کرده بودند، پیش عمادالدوله بود. بعینها نقل می شود این جا:

این که صورتش این جا است، بهترین پرستاران هرمز است. شاه شاهان شاپور. اصل پادشاه ایران و عراق عرب است. خدای خدایان. پسر پرستاران مذهب هرمز. بهترین پادشاهان هرمزیان، و از این شاخ آسمانی منتشر شدند خدایان و بهترین پادشاهان پارسی.

عکاس باشی عکس همه را برداشت، در کمال خوبی. یادگار زیادی که در این حجاری ها نوشته اند، بیشتر آن ها را ضایع کرده است.

ترجمه لوح دیگر:

این که صورتش در این جا است، بهترین پرستاران مذهب هرمز است و او نرسی شاه، پادشاه ایران و عراق عرب، اصل آسمانی و بهترین جد او طایفه هرمزیه، شاه شاهان بوده.

از این ایوان که می گذرد، در روی سنگی در کمر کوه، سه صورت دیگر نقش است: یکی زردشت است، دیگر شاپور و نرسی است، یک نفر دیگر هم در زیر پای شاپور و نرسی افتاده است که او را لگد کرده اند؛ معلوم است که دشمن بوده است، و دور سر زردشت تیرهای نور از سنگ درآورده اند مثل اشکال ائمه که حالا می کشند.

بعد می رود، حوض خانه عمادالدوله ساخته است. روی حوض خانه سردری عالی ساخته شده است که در بهار، اغلب این حوض ها و غیره آب دارد حالا خشک بود. این کوه تکه بز زیادی دارد. یک تکه چر زده آورده بودند. دو سرستون هم از زیر خاک، عمادالدوله درآورده، پهلوی دریاچه گذاشته اند؛ شکل و گل بوته دارد. یک صورت مجسمه مثل بت های قدیم هم از زیر خاک درآورده، اما صورت و کله و غیره درست معلوم نیست. هیکل آدمی است بزرگ لب دریاچه واداشته اند. می گفتند لُرها اعتقادی به این شکل دارند. تب و لرز و ناخوشی و غیره که می شوند، نخود کشمش آورده روی این بت می ریزند، و بعضی نذرشان هم درست می شود. بسیار خر مردمانی هستند.

خلاصه امروز هم کسل بودم، اشتهایی نداشتم. رنگ و رو پریده. خفه بود. قدری در بالاخانه سردر دراز کشیدم. علی رضاخان، معیر، طولوزون، میرزاعلی خان، سیاچی میاچی، محمدعلی خان و غیره و غیره و غیره بودند.

عصری سوار شده برگشتیم غروبی منزل. شب خوابیدیم. باقری...

قریه بستام که حالا در میان عوام معروف به طاق بستان است و طاق حجاری معروف در این جا است، سرآبی دارد که در بهار و اوایل تابستان زیاده بر یکصد سنگ آب دارد؛ لیکن از اوایل بهار آب او کم می شود، زیاده از هفت هشت سنگ باقی نمی ماند و این آب تقسیم در مزارع مشخصه می شود: عمادیه، مرادحاصل و چغاکبود، سرخلیجه و گاوبند، و این بلوک را که از این آب مشروب می شود، در دفاتر، بلوک بساطم می نویسند، و قصبه بسطام که آثار و قلعه و خاک ریز او معلوم است، قدری دورتر از محلی که حالا دهکده طاق بسطام است واقع است.

در منزل ماندیم. نوکرها و غیره، آمد و رفت زیادی شد. وزیر خارجه، ناظم افندی و فهمی افندی شه بندر رومی را که در کرمانشاهان است حضور آورد؛ با میرزا هادی خان مباشر مهام خارجه این جا و میرزا موسی رشتی سرحددار و آقا حسن پسر حاجی خلیل تاجر عرب این تاجر عرب بسیار قوی هیکل، چشم و ابرو سیاه صاحب رباچه! کلفت، اما می گفتند مرد خوبی است.

بعد عصری تیراندازی توپ کردند، با توپ های کرمانشاهان. هر تیر را به نشانه زدند. بسیار بسیار خوب تیراندازی شد. تماشاچی از هر قبیل زیاد بود. واقعا عجیب تیراندازی کردند، آفرین! قزوین هم با کمال شکوه مشق کرده، گلوله با تفنگ سوزنی به نشانه انداختند. تماشاچی هم زیاد بود. بسیار بسیار عصر خوبی گذشت، باشکوه و جلوه. شب هم آتش بازی خوبی شد. دیشب بخاری خانه بدرالسلطنه [یکی از همسران ناصرالدین شاه] را آتش کرده بودند، اطاق های اندرون را آتش زده بودند، مردم ریخته خانه ها را خراب کردند؛ نصف اندرونیِ عمادالدوله را خراب کردند. بسیار کج خلق شدم آقا مردک غلام بچه، صبح دم جایی [مستراح] این حرف را عرض کرد.

شب را خوابیدم. شمس الدوله، اصفهانی بزرگ [و] کوچک، شیرازی کوچک، زهرا سلطان پیش ما بودند، اما هیچ کاری نشد، همین طوری خوابیدم. باشی غلام بچه تکسر مزاجی داشت نبود.

منبع: روزنامه خاطرات ناصرالدین شاه قاجار از ربیع الاول 1287 تا شوال 1288 ق به انضمام سفرنامه کربلا و نجف، به کوشش مجید عبدامین، تهران: انتشارات دکتر محمود افشار، چاپ اول، زمستان 1398، صص 122-117.

گزیده: خبرآنلاین