فرارو زوی بارل تحلیلگر ارشد مسائل خاورمیانه روزنامه هاآرتص

به نقل از روزنامه هاآرتص، بنیامین نتانیاهو، نخست وزیر اسراییل، روز یکشنبه در اظهاراتی بیان کرد: ما کنترل امنیت خود را در دست داریم و همچنین به روشنی اعلام کرده ایم که در مورد نیروهای بین المللی، این اسراییل است که تعیین می کند کدام نیروها برای ما غیرقابل قبول اند. ما به همین شیوه عمل کرده ایم و همچنان به همین شیوه عمل خواهیم کرد.

در ظاهر، این سخن، ادعایی قاطع دربارهٔ حفظ اختیار نهایی اسراییل در تعیین ترکیب نیروی چندملیتی بود که قرار است به زودی در نوار غزه مستقر شود. اگر این اظهارات برای متقاعد کردن تردیدکنندگان کافی نبود، نخست وزیر تاکید کرد: این موضوع، البته، برای ایالات متحده نیز پذیرفتنی است، همان گونه که عالی رتبه ترین نمایندگان آن در روزهای اخیر ابراز کرده اند. نتانیاهو در این باره عمدتاً به اظهارات مارکو روبیو، وزیر خارجهٔ آمریکا اشاره داشت که روز جمعه گذشته گفته بود نیروی چندملیتی از کشورهایی تشکیل خواهد شد که اسراییل با حضور آن ها احساس راحتی می کند.

تناقض نتانیاهو؛ کنترل غزه در دستان اسراییل یا نیروهای بین المللی؟

اظهارات اخیر بنیامین نتانیاهو بار دیگر تناقض در سیاست های اسراییل را آشکار کرده است. او از یک سو می گوید: ما کنترل امنیت خود را در دست داریم و از سوی دیگر از واگذاری غزه به یک نیروی چندملیتی سخن می گوید؛ تناقضی که پرسش های بنیادینی دربارهٔ نیت واقعی تل آویو برمی انگیزد. یادآوری این نکته ضروری است که نخست وزیر اسراییل در آوریل گذشته گفته بود کشورش مستقیماً کنترل غزه را حفظ خواهد کرد. یسراییل کاتز، وزیر جنگ اسراییل نیز حتی صریح تر اظهار داشت: پس از درهم شکستن قدرت نظامی و سیاسی حماس، اسراییل همانند وضعیت در یهودا و سامره، کنترل امنیت غزه را در دست خواهد گرفت.

با این حال، طرح نیروی چندملیتی هنوز تنها روی کاغذ است. تا زمانی که مأموریتی روشن از راه توافق یا قطعنامه ای از شورای امنیت سازمان ملل صادر نشود که اهداف، حدود اختیارات و ساختار فرماندهی آن را مشخص کند، هیچ کشوری حاضر به اعزام نیرو به غزه نیست. اما همین بحث ظاهراً نظری دربارهٔ حق اسراییل در تأیید یا رد کشورهای عضو این نیرو، به میدان رقابتی جدید میان تل آویو و آنکارا تبدیل شده است. آنچه در ظاهر نزاعی بر سر غزه است، در واقع بخشی از نبردی بزرگ تر بر سر نفوذ و هژمونی در خاورمیانه به شمار می رود.

قدرت نمایی ترکیه در خاورمیانه؛ رقیب تازه نفس اسراییل در میدان نفوذ منطقه ای

در گذشته نه چندان دور، ترکیه و اسراییل متحدانی بودند که منافع خود را هماهنگ می کردند؛ اما حدود پانزده سال پیش، با آغاز تبادل جنگ لفظی میان رهبران دو کشور، این همکاری جای خود را به رقابتی تلخ داد. با وجود این، هر دو کشور هنوز پیوندهای عمیقی با جمهوری آذربایجان دارند. در جنگ های این کشور علیه ارمنستان، ترکیه و اسراییل هر دو به باکو یاری رساندند و مقادیر قابل توجهی تسلیحات به آن فروختند. در مقابل، آذربایجان میلیاردها دلار در هر دو کشور سرمایه گذاری کرده و تأمین کنندهٔ گاز طبیعی و نفت برای آنان است.

انتقال نفت آذربایجان به اسراییل همچنان از طریق خط لوله ای انجام می شود که از خاک ترکیه می گذرد. بر پایهٔ توافق میان شرکت های نفتی، کنسرسیوم خط لوله و دولت های میزبان، این انتقال از هرگونه قانون یا مداخلهٔ سیاسی مصون مانده است؛ بندی که از لغو قرارداد جلوگیری می کند. با این حال، ترکیه در نگاه اسراییل به شیطان جدید و تهدیدی بزرگ تر از ایران تبدیل شده است.

با وجود تقاطع برخی منافع، مناقشه بر سر غزه نشان می دهد که ترکیه و اسراییل به سختی می توانند به ائتلافی واقعی دست یابند. در دههٔ اخیر، ترکیه به قدرتی منطقه ای تبدیل شده که دامنهٔ نفوذش از شام تا شاخ آفریقا گسترش یافته و در بسیاری از عرصه ها با اسراییل به رقابت برخاسته است و این رقابت نه فقط در پروندهٔ سوریه و فلسطین، بلکه در سراسر خاورمیانه و حتی فراتر از آن می باشد.

در چارچوب سیاست موسوم به دیپلماسی نظامی ، آنکارا ده ها پایگاه در کشورهای مختلف از جمله لیبی، قطر، سومالی و عراق تأسیس کرده است. بخشی از شمال سوریه را در کنترل دارد و در آنجا برای ارتش جدید سوریه پایگاه های آموزشی برپا کرده است. ترکیه همچنین در جمهوری آذربایجان و جیبوتی حضور نظامی دارد و نیروهایش در قالب مأموریت یونیفل در لبنان خدمت می کنند. اما قدرت نمایی ترکیه تنها به حوزهٔ نظامی محدود نمی شود. در سه سال گذشته، دولت آنکارا روابط سرد و پرتنش خود با عربستان سعودی، امارات و مصر را بازسازی کرده و اکنون به عنوان میهمان دائم در کنفرانس های عربی بین المللی حضور می یابد.

از زمان بازگشت دونالد ترامپ به کاخ سفید، ترکیه جایگاهی استثنایی در معادلات آمریکا یافته است. در حالی که ثروت سرشار کشورهای خلیج فارس می تواند توجه ترامپ را جلب کند، ترکیه ابزارها و نفوذ سیاسی ای در اختیار دارد که برای واشنگتن ارزش راهبردی دارد؛ نفوذی که آنکارا را به بازیگری کلیدی در چندین صحنهٔ منطقه ای تبدیل کرده است.

سیاست دوگانهٔ ترکیه؛ میان ناتو، روسیه و درهای بستهٔ اروپا

ترکیه در سال های اخیر توانسته میان روابط متناقض خود با شرق و غرب، با مهارتی حساب شده حرکت کند. این کشور هم زمان عضو ناتو است و هم سامانه های دفاع هوایی روس اس 400 را از مسکو خریداری کرده است؛ اقدامی که خشم متحدان غربی اش را برانگیخت و واشنگتن را واداشت تا تحریم هایی علیه آن اعمال کند و این کشور را از پروژه جنگنده اف 35 کنار بگذارد.

با آغاز جنگ اوکراین، این ترکیه بود که به رغم نپیوستن به تحریم های تحت رهبری آمریکا علیه روسیه، از سوی جامعهٔ بین المللی برای میانجی گری در توافق غلات میان مسکو و کی یف برگزیده شد؛ توافقی که مانع از بروز بحرانی جهانی در تأمین گندم شد. هم زمان، آنکارا به فروش تسلیحات به اوکراین از جمله پهپادهای تهاجمی، ادامه داد که روند جنگ را دگرگون کرد، در حالی که روابط تجاری گسترده اش با روسیه پابرجا ماند و همچنان ده ها میلیارد دلار نفت و گاز از این کشور خریداری می کند.

ترکیه همچنین با بهره گیری از موقعیت خود در ناتو، پیوستن سوئد و فنلاند به این ائتلاف را تا زمان دریافت امتیازات سیاسی و نظامی دلخواه به تعویق انداخت. اما روابط آنکارا با اتحادیهٔ اروپا همچنان پرتنش و ناامیدکننده است. مذاکرات طولانی برای عضویت در این اتحادیه، با درخواست های مکرر بروکسل برای اصلاح قانون اساسی، تقویت دموکراسی و اعطای حقوق برابر به کردها، سرانجام با خشم ترکیه از بهانه تراشی های سیاسی اروپا مواجه شد. این دیدگاه را نیکولا سارکوزی، رییس جمهور پیشین فرانسه در سال 2016 به روشنی بیان کرد؛ او گفت: ترکیه متعلق به اتحادیهٔ اروپا نیست، بلکه به آسیا تعلق دارد و باید این را به او گفت.

دیپلماسی پناهجویان: از تهدید اروپا تا الگوسازی برای طرح غزه

در اوج بحران پناهجویان سوری، اتحادیهٔ اروپا چاره ای جز توافق با ترکیه نداشت. آنکارا متعهد شد موج مهاجران به اروپا را متوقف کند و در ازای آن، شش میلیارد دلار کمک مالی، تسهیل صدور ویزا برای شهروندان ترک و وعدهٔ ازسرگیری مذاکرات عضویت در اتحادیهٔ اروپا را دریافت کرد. دو امتیاز آخر عملاً بی ثمر ماندند، اما این توافق ابزار فشاری مؤثر در دستان دیپلماسی ترکیه شد.

در سال 2019، رجب طیب اردوغان با تهدیدی صریح اعلام کرد اگر غرب از طرح او برای ایجاد منطقهٔ امن در سوریه حمایت نکند، مرزهای کشورش را خواهد گشود و میلیون ها پناهجوی سوری را روانهٔ اروپا خواهد کرد. هدف ترکیه، به ظاهر، بازگشت آوارگان بود؛ اما در واقع به دنبال مجوزی برای اشغال بخش هایی از خاک سوریه و مقابله با نیروهای کرد بود. پس از چندین هشدار، دونالد ترامپ سرانجام با اجرای طرح موافقت کرد و منطقه ای شکل گرفت که اندکی بعد به صحنهٔ خون ریزی تبدیل شد.

رجب طیب اردوغان در آن زمان گفته بود: باید منطقه ای امن ایجاد کنیم؛ جایی که ما بتوانیم خانه بسازیم، نه اردوگاه چادری... به ما کمک لجستیکی بدهید تا در عمق 20 تا 30 کیلومتری خاک سوریه خانه هایی بسازیم و پناهجویان را به طور انسانی اسکان دهیم. اکنون، در حالی که از طرح ریویرا برای غزه سخن به میان آمده است، به نظر می رسد ایدهٔ اولیه اش از همین گفتار اردوغان الهام گرفته باشد. با وجود تغییر شرایط، ترکیه هنوز از شمال سوریه عقب نشینی نکرده و خود را حامی آن منطقه معرفی می کند. آنکارا اکنون در همان خاک اشغالی، جبهه ای تازه علیه اسراییل گشوده است.

غزه؛ صحنهٔ جدید رقابت اسراییل و ترکیه زیر سایهٔ طرح ترامپ

اسراییل در اقدامی برای نمایش استقلال تصمیم گیری و حفظ کنترل مطلق بر امنیت خود، جلوگیری از حضور ترکیه در نیروی چندملیتی غزه را مسئله ای امنیتی می داند. با این حال، واقعیت آن است که ترکیه پیشاپیش در تحولات غزه نقش پررنگی ایفا می کند. حضور سازمان های امدادی ترکیه اکنون جلوهٔ آشکاری از نفوذ ترکیه در این منطقه است. این سازمان ها امروز در پاکسازی و بازسازی اولیهٔ غزه فعالیت می کنند. در واشنگتن نیز ترکیه به عنوان کشوری شناخته می شود که حماس را به پذیرش طرح 20 بندی دونالد ترامپ ترغیب کرده است؛ اقدامی که برای اردوغان اعتبار و تحسین از سوی رییس جمهور آمریکا به همراه داشته است.

در کنفرانس بین المللی اهداکنندگان که به ابتکار مصر برای اوایل نوامبر برگزار می شود، ترکیه نقشی کلیدی خواهد داشت. دلیل این نقش، نه ضمانت حماس بلکه روابط جدید و مبتنی بر شراکت اقتصادی میان آنکارا و قاهره است. اگر ترامپ سرانجام تصمیم بگیرد مشارکت ترکیه را برای تشکیل نیروی چندملیتی ضروری بداند، احتمالاً راهی برای تبیین حدود اختیارات اسراییل نیز خواهد یافت و شاید در نتیجهٔ آن، زمینهٔ شکل گیری یک توافق صلح جدید میان اسراییل و ترکیه فراهم شود؛ توافقی که می تواند فصل تازه ای در معادلات قدرت خاورمیانه بگشاید.