رضا شاه ملکی در عصر ایران نوشت: امروز هفتم آبان به نام کوروش است و در این نوشته برآنم به 7 پرسش درباره او که از جانب مخالفان یا در مقام کنج کاوی طرح می شود پاسخ دهم.

نخست پرسش مشهور که چرا نام کوروش در اشعار حافظ و سعدی نیست و سپس 6 پرسش دیگر:

پاسخ پرسش نخست کوتاه و روشن این است: زیرا حافظ و سعدی مورخ نیستند. آن ها نه تنها از کوروش که از داریوش و مهرداد نام نبرده اند یا از انوشیروان تنها سعدی یاد کرده. آیا به معنای نبودِ چنین شخصیت هایی است؟

مورخین و منابع و لوحه ها و کتیبه ها را رها کرده ایم و به این می پردازیم که چرا دو شاعرِ نامی، نامی از کوروش نیاورده اند؟ شاعر، مورخ نیست. خاطره هخامنشیان همواره باقی بود اما کنش های آنان در تاریخ با گذر قرون متمادی فراموش شده بود تا عصر جدید و کاوش های باستان شناسی و خط شناسی و زبان شناسی و باز شدن گره کتیبه ها و لوحه ها.

اسامی اسطوره ای شاهان هخامنشی در ادبیات ایران پر تکرار است و بنگرید حافظ یا شاعران دیگر چندبار از کیخسرو و…که نام های اسطوره ای شاهان باستانی ایران اند یاد کرده اند. دردیوان های شعر نامی از کمبوجیه هم نیست اما نام بهرام گور و نوشیروان فراوان است. این به معنای وجود تاریخی نداشتن کمبوجیه است؟

و اما 6 پرسش دیگر:

1 آیا ایران خود مورخ نداشته؟ چرا تاریخ کوروش را باید یونانیان نوشته باشند؟

- البته که جهانشاهی به گستردگی ایران باستان مورخ و دانشمند و دانشگاه فراوان داشته. نمی توان بیش از هزار سال بر نیمی از جهان حکم راند و مورخ و تاریخ نگاشته شده نداشت. اما فراموش نکنیم دوهزار سال گذشته! چه کسی می تواند از مصر باستان نام چهار مورخ را بیاورد؟ از چین باستان چطور؟ از هند؟ می بینیم که این تنها مختص به ایران نیست.

ما کتاب هایی از همین صد سال پیش داریم که نام کتاب موجود است اما خود کتاب از بین رفته! به کوروش هم تنها یونانیان نپرداخته اند. منابع بابِلی-عبری و… نیز از او یاد کرده اند. در این میان، کمک بررسی های باستان شناسی، اوستایی، زبان شناسی و… را نیز به همراه داریم. افزون بر آن نام کوروش فقط در منابع یونانی نیامده، در منابع مهمی از ملل دیگر نیز نام او باقی است و پس از اسلام هم مورخین بزرگ ایرانی نام اورا بارها ذکر کرده اند که برای پرهیز از دراز شدت سخن از آن می گذریم.

2. چرا نام کوروش در تقویم ها ثبت نشده؟

- این از بی توجهی ماست! اما به شکلی نمادین همین هفتم آبان ماه یعنی روز فتح بابِل به دست ارتش ایرانیان را به عنوان روز کوروش گرامی می دارند. این ثبت نشدن در تقویم اما چیزی از بزرگی کوروش نمی کاهد.

3. حافظ و سعدی به کنار، چرا مشخصا فردوسی که شاهنامه او سرشار از نام شاهان و شخصیت های تاریخی/اسطوره ای است در یک بیت هم نامی از کوروش نیاورده؟

- ما متونی را که منبع کار فردوسی بوده اند و خدای نامه های عهد باستان را - که می دانیم در روزگار فوق بسیاری از آن نسخ برجای مانده بودند- ندیده ایم و چه کسی می تواند ادعا کند در آن ها نام کوروش نیامده بوده؟

شاهنامه شناس شهیر- استاد جلال خالقی مطلق- به روشنی به همانندی های شخصیت تاریخی کوروش و کیخسرو در شاهنامه اشاره دارند. (بنگرید به مقاله کیخسرو و کوروش از ایشان).

از مباحث بسیار تخصصی منابع کار فردوسی نیز می گذریم که مجالی دیگر برای طرح می طلبد. برای اشاره ای کوتاه، در 346 ق هنگامی که ابومنصور عبدالرزاق سپهسالار و صاحب منصب مشهور روزگار سامانی روحانیان زرتشتی را گرد آورد تا بر اساس منابع پهلوی که در دست رس بود کتاب شاهنامه ابومنصوری را تدوین کنند، قرن ها بود که خط میخی به دست فراموشی سپرده شده بود و هم خاطره هخامنشیان.

این شاهنامه ابومنصوری همان منبع اصلی کار فردوسی است که آن هم خود بر بنیاد منابع پهلوی نگارش یافته. منابعی که برخی از آن ها پس از اسلام به عربی ترجمه شده و برخی هنوز به پهلوی و در دست موبدان زرتشتی باقی بودند.

در آن منابع البته که نامی از هخامنشیان نیامده بود زیرا در طول فرمان روایی سلوکیان و ونزدیک به 500 سال حکومت اشکانیان (که از شرق ایران بودند) یادگارهای هخامنشی در دست فراموشی بودند. در روزگار فردوسی بسیاری از ایرانیان هخامنشیان را همان کیانیان می پنداشتند. اما مورخین و اهل تحقیقی که از منابع یهودی و یونانی استفاده کرده بودند کوروش را می شناختند.

جدای اینها در کتاب حمزه اصفهانی و آثارالباقیه بیرونی و… نام و یاد کوروش آمده هر چند با تحول و تغییر. در این بین می توان به مقاله زنده یاد استاد باستانی پاریزی رجوع کرد تحت عنوان کوروش در روایات ملی که به خوبی آگاهی اهل تاریخ و فرهنگ از کوروش را نمایانده است.

4. چرا تا پیش از حکومت پهلوی نام کوروش بر فرزندان ایرانیان گذارده نمی شده و ناشناخته بوده؟

- نخست باید گفت شناخت کوروش و تاریخ باستانی ما از عهد قاجار آغاز شده و این که مشهور شده پهلوی ها آن هارا از دل تاریخ بیرون آورده اند درست نیست. رمز گشایی ها از خط و زبان های باستانی و الواح و کتیبه ها از حدود سال های 1240 خورشیدی به بعد آغاز شده. دوم آن که نام فرورتیش و خشایارشا هم بر فرزندان ایرانیان نبوده. ارد و اردوان هم. و… با این تحلیل نه تنها کوروش که کل حکومت مادها و هخامنشیان و پارتیان و… هم جعل و دروغ است!

5. چرا کوروش در استوانه خود بارها و بارها از مردوک خدای بابِلی یاد کرده؟ مگر یکتا پرست نبوده؟

-داوری نهایی در باب دین و آیینی که کوروش بر آن بوده دشوار است. زرتشتی بودن هخامنشیان نیز خود همچنان امری اثبات نشده است. امیل بنونیست در پژوهش خویش با عنوان دین ایرانی اشاره دارد که در معروف ترین کتیبه های هخامنشی که متعلق به داریوش و خشایارشا هستند اشاره ای به زرتشت و آیین زرتشتی نشده. هرچند نام اهورا مزدا به روشنی آمده. (دین ایرانی/ص 20)

بیشتر به نظر می رسد دین هخامنشیان با آیین ایرانی مزدیسنا هماهنگی دارد. زنده یاد پرفسور شاپور شهبازی در کتاب کوروش کبیر دلایلی مستند در این باب ارایه می کند. بنابر این کوروش پیرو آیینی ایرانی بوده وافزون بر اینکه شواهد زیادی مانند تصویر معروف پیکر انسان بالدار که همان فر کیانی کوروش است در دست داریم، کمتر نشانی از تأثیر ادیان بابِلی در ایران آن روزگار موجود است.

بنابراین ستایش کوروش از مردوک تنها به واسطه همان عدم تعصب مذهبی اوست که مورد پذیرش دوست و دشمن بوده. این تنها از تسامح کوروش بر می خیزد و چیزی هم بر او اضافه می کند نه اینکه از او بکاهد.

داریوش هم بعدها در سندی از بل - خدای بابلیان- به جای اهورا مزدا نام می برد و البته روشن است که داریوش "بل: را نمی پرستیده. در این زمینه می توانید رجوع کنید به گفت و گوی نگارنده با دکتر شهرام جلیلیان در همین تارنمای عصر ایران.

کلمان هوار فرانسوی اشاره دارد: کوروش اندیشه ای داشت که هم سیاسی بود و هم دینی. بابلیان و آشوریان قادر نبودند ار عقیده بت پرستی دست بردارند… و خدایان اقوام مغلوب را می ربودند…کوروش به جای ربودن این تندیس ها آن ها را به مردمی که به آن وابسته بودند باز می گرداند. . این اندیشه نبوغ آمیز قدرت فاتح بابل را تحکیم بخشید .

6. از کجا بدانیم کوروش واقعا آنچنان که گفته اند مرد بزرگی بوده؟

-تمامی تواریخ مکتوبی که از زندگانی کوروش برجای مانده را نه ایرانی ها و یاران و نزدیکان کوروش بلکه غیر ایرانی هایی همچون یونانیان و بابلیان و… نوشته اند. از سویی منشور معروف کوروش را در اختیار داریم که در آن به آزادی دین و فرهنگ مردمان زیر فرمان خود احترام گذارده.

فراموش نکنید از روزگاری سخن می گوییم که پادشاهان در کتیبه های خود به ویرانی و کشتار وخون ریزی بیشتر افتخار می کردند و اصول اخلاقی امروزین که با آن اعمال انسان ها را نقد و ارزیابی می کنیم، در آن دوران متفاوت و گاه بی معنی بوده. علت بزرگی کوروش این است.

دکتر زرین کوب اشاره دارد که در همان روزگار هم: تمام دنیای باستانی وی را همچون مردی فوق العاده و بی مانند نگریست (تاریخ مردم ایران ص 130).

یونانیان که دشمن سنتی پارسیان بودند او را مسیح تلقی می کردند و کافی است به نمایش نامه آیسخولوس نگاه کنیم که چگونه از او فرمان روایی آرمانی تصویر می کند.

پیشتر هم گفتیم انسانیت و جوانمردی یی را که کورورش از خود نشان داد در تمام تاریخ جهانی تا آن زمان، بی مانند بود. دیکونوف تاریخ نگار شهیر روس نیز بر آن است که کوروش تنها در دنیای جدید بلند آوازه نبوده بلکه در میان معاصران خود هم عصر بسیار عمیقی بر جای گذارده است (تاریخ ایران باستان ص89)

افلاطون نیز در کتاب قوانین چهره ای آرمانی از پادشاهی کوروش ترسیم می کند. گزنفون اشاره دارد: مردمان به دل خواه خود کوروش را فرمان می بردند .

دیودور سیسیلی -مورخ هم عصر ژولیوس سزار- کوروش را پاک اندیش و انسان دوست نامیده و هرودوت کوروش را با صفاتی چون: جنگاور، پهلوان، نرم خو و آزاده معرفی می کند. (کتاب تواریخ) و البته بسیاری پژوهش گران و نیز علامه فقید طباطبایی با نظر مولانا ابوالکلام آزاد در مورد ذوالقرنین خواندن کوروش در قرآن کریم هم داستان اند.

فلویگل اندیشمند بزرگ آلمانی، جرج راولینسون مستشرق انگلیسی، ادوارد میر مورخ آلمانی، ویل دورانت آمریکایی، رومن گیرشمن فرانسوی و… هریک به فراخور و به زبان و اندیشه خود تماما در آثار معروف خود کوروش ایرانی را ستوده و نام اورا به بزرگی و خردمندی برده اند.