علی آهنگر در هم میهن نوشت: در روزهای اخیر، اظهارات انتقادی محمدجواد ظریف خطاب به سرگیی لاوروف، وزیر امورخارجه روسیه، بار دیگر پرسشی قدیمی را به سطح آورد. اما آیا نقدهای دیپلمات های بازنشسته می تواند روابط کشورها را مخدوش کند؟ یا آنکه برعکس، این نقدها بخشی از سازوکارهای سالم در تصمیم سازی دیپلماتیک به شمار می آیند و مانند نوعی سپر حفاظتی برای دستگاه رسمی عمل می کنند؟ این پرسش، تنها موضوعی جناحی نیست، بلکه در قلب سنت های دیرپای دیپلماسی مدرن قرار دارد.

در حقوق و عرف روابط بین الملل، تنها مواضع صادره از سوی مقام هایی چون رییس جمهور، وزیر خارجه، سفیران و سخنگویان رسمی برای دولت ها اعتبار دارد. سخنان دیپلمات های بازنشسته، هر اندازه مشهور و پرمخاطب، از منظر بین الدولی اظهارنظر شخصی تلقی می شود. دقیقاً به همین دلیل است که دولت ها به سادگی اعلام می کنند: این موضع رسمی دولت نیست.

این عبارت، سپری حفاظتی است که کشور را از هزینه های احتمالی می رهاند. در بسیاری از کشورها، خروج از وزارت امورخارجه به معنای خروج از عرصه تحلیل نیست. دیپلمات های سابق با تجربه های انباشته، شبکه های بین المللی و حافظه مذاکراتی خود، برای نظام تصمیم گیری حکم سامانه هشدار اولیه را دارند.

سخنان آنان می تواند علل پنهان، پیامدهای نااندیشیده یا خطاهای ساختاری را آشکار سازد. در ادبیات روابط بین الملل، این پدیده به عنوان دیپلماسی مسیر دوم شناخته می شود؛ جریانی غیررسمی که مکمل سیاست رسمی است.

در ایالات متحده، هنری کیسینجر، وزیر خارجه پیشین، تا واپسین سال های عمر یکصد ساله ی خود درباره چین، روسیه و خاورمیانه سخن می گفت، نقد می کرد و هشدار می داد. هرچند برخی سخنانش محل مناقشه بود، اما آیا روابط واشنگتن با دیگر کشورها بر اثر آن دچار آسیب شد؟ و اگر می شد کودکانه نبود؟ و اگر مقام های رسمی از کیسینجر انتقاد می کردند، نشان از ناآگاهی آن ها به دیپلماسی نبود؟

دستگاه رسمی کشورها، تفکیک میان نظر شخصی و سیاست دولتی را حفظ می کند. این الفبای سیاست و دیپلماسی است. در بریتانیا، جک استراو، وزیر خارجه پیشین، بارها به نقد سیاست های دولت های بعدی پرداخت. اگرچه رسانه ها به آن پرداختند، اما سیاست خارجی لندن بر مدار رسمی خود باقی ماند. در روسیه نیز چهره هایی مانند یوگنی پریماکوف پس از دوران رسمی بارها نقدهای ساختاری مطرح کردند. هیچ کس نگفت روابط خارجی روسیه در خطر است.

در همه این نمونه ها، منتقد، منتقد باقی ماند و دولت، دولت. این نمونه ها نشان می دهد هیچ ساختار بالنده ای از نقد سالم هراس ندارد. هراس از نقد دیپلمات های بازنشسته، معمولاً نشانه چند عارضه سیاسی است: شخص محوری به جای ساختارمحوری، حساسیت بیش از حد نسبت به رنجش طرف مقابل و نبود اعتمادبه نفس در روایت ملی. اگر نقد یک فرد بازنشسته بتواند رابطه ای راهبردی را بلرزاند، خود آن رابطه پیش تر دچار ضعف و بیماری بوده است.

روابط ایران و روسیه، امروز بر محورهایی ساختاری بنا شده است: تحریم های مشترک، مبادلات انرژی، مسائل امنیت منطقه ای و ضرورت های ناشی از رقابت جهانی. این محورهای ساختاری با یک سخنرانی دگرگون نمی شود. در زبان علوم سیاسی، ساختارها بر افراد غلبه دارند. روسیه اگر از سخنی آزرده شود، آن را در چارچوب پیام رسمی تهران تحلیل می کند، نه گفت وگویی در یک نشست داخلی یا رسانه ای. دیپلماسی رسمی ناگزیر از احتیاط و محافظه کاری است.

در این مسیر، گاه خطاها دیده نمی شوند، حساسیت ها بیان نمی شوند و هزینه ها محاسبه نمی شود. اینجاست که صدای بیرون آمدگان، همچون حسگرهای محیطی عمل می کند؛ سپری حفاظتی برای جلوگیری از تک صدایی و انحصار روایت است. این سازوکار نه تنها مضر نیست، بلکه نشانگر بلوغ است.

اظهارات لاوروف درباره موضوع اسنپ بک موجب واکنش ظریف شد. آنچه در فضای داخلی برجسته شد نه اصل ماجرا، بلکه ترس از واکنش احتمالی روسیه بود. درحالی که مسکو استاد تفکیک میان نظرات شخصی و رسمی است و مناسبات امروز دو کشور بیش از آن ساختاری و عمیق است که با یک گفتار رسانه ای متزلزل شود. اتفاقاً در این گونه موارد، نقد یک دیپلمات سابق، نقش بازخورد اصلاحی دارد و نشان می دهد حوزه عمومی ایران زنده است.