با توصیفات دکتر شفیعی کدکنی می توان وجه و امتیاز اول ابوالفضل بیهقی را همین خردگرایی دانست و به این سبب توضیح داد که چرا مردی در دل سنت و متعلق به هزار سال قبل به کار امروز و عصر مدرن می آید و در مرتبه بعد سراغ فرم و نثر او برویم. استاد در جایی دیگر (با چراغ و آینه) هم وقتی به ادیب پیشاوری در عصر قاجار و مشروطه می رسد و وقتی او را دانا به هندسه ترکیب الفاظ توصیف می کند توضیح می دهد این وصف را از خود شاعر وام گرفته که خطاب به بیهقی می گوید: هندسه تالیفِ الفاظ، آن چنان دانی درست/ که اقلیدس را در این رَه خیره و حیران کنی.

به گزارش هم میهن، بدین ترتیب به وجه دیگر و شاخص تر ابوالفضل بیهقی می رسیم که فرم و نثر زیبای اوست که بعد از هزار سال همچنان زیبا و با شکوه است.

اما قصه به لفظ هم تمام نمی شود و بیهقی را نمی توان در دو نکته پیش گفته خردگرایی همچون فردوسی و خیام و فرم نثر از حیث زیبایی و هندسه الفاظ- ستود و توصیف کرد بلکه در کلام بیهقی راز و رمز فراز و فرود ایران و ایرانی در این هزار سال را هم می توان شناخت و دریافت و باز سراغ با چراغ و آینه می رویم و آنجا که شفیعی کدکنی برای اثبات سخن خود تعبیری از بیهقی را می آورد و چه عجب که هر دو به یک سامان تعلق دارند ولو با هزار سال فاصله: ما هنوز بنیادهای عقلانی و تاریخی رُمانتیسیسم را تجربه نکرده ایم و از پل اومانیسم که شرط اصلی است- جرأت نکرده ایم که عبور کنیم؛ همان بهتر که بگویم به تعبیر ابوالفضل بیهقی: در همه کارها ناتمامیم. چندان که در آستانه مشروطیت بر لبه این پل ایستاده بودیم و چند گامی نیز روی این پل راه رفته بودیم و مصلحت ندیدند عبور انجام شود.

پس بیهقی برای فهم ناکامی در مشروطیت هم به کار می آید و فراتر از نثر و خردگرایی می توان از او یاد کرد.

البته نثر او هم جلوه ای از همان نگاه مدرن و خردگرایی است چرا شعر در سنت ریشه دارد ولی نثر از جلوه های مدرنیته است و ما اگرچه با مشروطه و کمتر از 150 سال قبل پا به دنیای مدرن گذاشتیم یا خواستیم و کوشیدیم بگذاریم اما نثر و مشخصاً نثر بیهقی از نشانه هایی است که نشان می دهد زمینه های خردگرایی و انسان ستایی که مهم ترین پایه های مدرنیسم اند در فرهنگ ایران موجود بوده است و اگر شاعری چون احمد شاملو آشکارا از سبک و شیوه بیهقی مدد می جوید تنها به خاطر فرم آن نیست و به سبب جنبه های اومانیستی هم می تواند باشد.

شیوه تاریخ نگاری او هم با معیارهای عصر مدرن سازگار است زیرا اگرچه دبیر و نزدیک حاکمان بوده اما به مردم گرایش داشته است و باز اگر بخواهیم ابوالفضل بیهقی را از دل سنت در هزار سال قبل به جهان مدرن بیاوریم همان است که پاره ای نوشته های او با اسلوب های روزنامه نگاری مدرن هم سازگار است درحالی که در آن دوران نه رسانه به مفهوم امروزین بوده نه روزنامه نگار و به همین خاطر استادِ روزنامه نگاری - علی اکبر قاضی زاده- در ترجمه کتاب بسیار خواندنی و دوست داشتنیِ تجربه های ماندگار در گزارش نویسی - جان کری*- نوشته مشهور بیهقی را به آن افزوده و در آغاز کتاب و به عنوان نخستین گزارش آورده و به عبارت دیگر او را روزنامه نگار دانسته است.

با این همه جای تأسف است که چندان که باید و شاید بیهقی را نمی شناسیم یا در حد حسنک وزیر توقف کرده ایم و اگر چرایی آن را از زبان یک نویسنده برجسته بدانیم نیکوتر است.

جعفر مدرس صادقی می نویسد: شاید یکی از علل قهر بودن خواننده روزگار ما با متون کهن، جنبه صرفاً آموزشیِ تحمیل شده به این متون باشد. وقتی فقط استادان و پژوهش گران با متون کهن، سر و کار داشته باشند و همان ها این متون را در دانشگاه ها و مدارس تدریس کنند و برگزیده هایی از این متون را به سلیقه خود برای خوانندگان مُتفنّن به چاپ برسانند، هیچ خواننده آزاد و فارغ البالی تصور طبیعی و درستی از این متون نخواهد داشت و صرفاً به درد کسانی می خورد که اهل تحقیق و تفحص اند یا می خواهند چیزی یاد بگیرند .

حال آن که ادبیات، چیزی یاد نمی دهد و فراتر از این حرف هاست و هیچ کس نمی خواهد با خواندن رُمان و داستان کوتاه چیزی یاد بگیرد. خواندن ادبیات، تجربه ای است فراتر از آموختن. ادبیات، حدود را در هم می شکند و نگاه تازه ما به جهان، ابعاد گم شده و بکری را در برابر ما می گشاید .

این جمله هم جان کلام اوست: مخاطب ادبیات، یک خواننده آزاد است که با رغبت و شوق، سراغ کلام مکتوب می آید و متن، هیچ گاه برای او تجلی گاه آرا و عقاید انتزاعی و آموختنی نیست و در درجه اول می خواهد از خواندن متن، لذت ببرد.

جعفر مدرس صادقی با همین نگاه پروژه ای به نام بازخوانی متون را شروع کرد که موجب آشنایی با متون کلاسیک و از جمله تاریخ بیهقی شد که در واقع تاریخ مسعودی است ولی به نام نویسنده آن ابوالفضل محمدبن حسین بیهقی- شهرت دارد.

باری، اول آبان که پشت سرگذاشتیم روز بیهقی بود و چنان که اشاره شد سه وجه او پررنگ تر است:

نخست طبعاً نثر اوست و اصطلاحات زنده و متنوع زبان گفتاری چنان که ویراستار بازخوانی متون چنین اشاره کرده است: ترکیباتی از قیبل گرگ آشتی به معنی صلح آبکی ، درخط شد به معنی خشم گین شد ، از جای بشد به معنی از کوره در رفت ، نان خوردن به معنی غذا خوردن ، یال برکشیدن به معنی بزرگ شدن ، سرد کردن به معنی سرزنش کردن ، و نیز این تعابیر:

لشکری در پَرِ کلاغ انداخت (لشکری را به مهلکه فرستاد)، بادی در این میان جُست (فاصله ای در این میان پیش آمد)، خاک و نمکی بیختند (به اصطلاح امروز، ظاهرسازی یا سَمبَل کردند)، چون خر بر یخ بماند (همان که امروز می گوییم مثل خر توی گل ماند)، موی، در کار نتوانستی خزید (مو، لای درزش نمی رفت)، چون خاک یافت، مراغه دانست کرد (اگر آب پیدا کند شناگر قابلی است)، دست بر رگ او نهاد (رگ خواب او را پیدا کرد)، خرما به بصره بردن (زیره به کرمان بردن)، خشت از جای خویش برفت (کار از کار گذشت) و نمونه های فراوان دیگر.

وجه دوم، شیوه متفاوت روایت تاریخی است و از زبان خود او:

در دیگر تواریخ، چنین طول و عرض نیست؛ که احوال را آسان تر گرفته اند و شِمَّتی بیش یاد نکرده اند. اما من چون این کار پیش گرفتم، می خواهم که دادِ این تاریخ به تمامی بدهم و گردِ زوایا برگردم تا هیچ چیز از احوال پوشیده نمانَد… در تواریخ، چنان می خوانند که فلان پادشاه، فلان سالار را به جنگ فرستاد و فلان روز، صلح کردند و این، آن را یا آن، این را بزَد و بر این بگذشتند. اما من آنچه واجب است برجای آرَم .

این جملات شاهکار است. هم شیوه او را نشان می دهد و هم نثر زیبایی دارد: می خواهم دادِ این تاریخ به تمامی بدهم و گِردِ زوایا بگردم تا هیچ چیز از احوال پوشیده نمانَد.

و سرانجام گزارش نویسی او که پیشتر اشاره شد و مشهورتر از همه داستان حسنک وزیر :

و حسنک، قریب هفت سال بردار بماند. چنان که پاهایش فرو تراشید و خشک شد و اثری نماند تا فروگرفتند و دفن کردندش. چنان که کس ندانست، سرش کجاست و تنش کجا.

و مادر حسنک، زنی بود سخت جگرآور. دو سه ماه از او این حدیث، نهان داشتند. چون بشنید جَزَعی نکرد؛ چنان که زنان کنند. بلکه بگریست به درد؛ چنان که حاضران از دردِ وی، خون گریستند. پس گفت: بزرگا مردا که این پسرم بود که پادشاهی چون محمود، این جهان به او داد و پادشاهی چون مسعود، آن جهان. ماتمِ پسر، سخت نیکو بداشت و هر خردمند که این بشنید، پسندید و جای آن بود.

نثر هزار سال پیش باید بوی کهنگی بدهد اما نثر بیهقی چنان تازه و شورانگیز است که هزار سال بعد ردّ آن را در شعر مدرن پارسی می توان جُست:

و شیرآهن کوه مردی از این گونه عاشق

میدانِ خونینِ سرنوشت، به پاشنه آشیل، درنوشت

رویینه تنی که راز مرگش، اندوه عشق و غم تنهایی بود

آه! اسفندیار مغموم:

تورا آن به، که چشم فرو پوشیده باشی

آیا نه،

یکی نه بسنده بود که سرنوشت مرا بسازد؟

من تنها فریاد زدم: نه

من از فرو رفتن، تن زدم! …

دریغا شیرآهن کوه مردا که تو بودی

و کوه وار پیش از آنچه به خاک افتی

نستوه و استوار مرده بودی…

آشکار است که شعر سپید شاملو تحت تأثیر نثر بیهقی است و همین به تنهایی از تأثیرگذاری تأثیر نثر او حکایت می کند.

جای خوش وقتی است که با همتی که جعفر مدرس صادقی به خرج داده می توان این متون را به آسانی خواند. چنان که خود نوشته است: دیگر، غول بی شاخ و دُمی به نام ادبیات کهن، وجود ندارد. این کتاب را بازکنید. اینک عین متن 950 ساله شاهکارِ یگانه روزگارِ شکوفایی و اعتلای نثر فارسی که با کمال تعجب به راحتی می توان خواند.

با نگاه امروزین تاریخ بیهقی باید خواند نه برای یاد گرفتن که برای لذت بردن و از حیث فرم چنان که شفیعی کدکنی بی هیچ رودربایستی از فرم دفاع می کند و بر محتوا برتر می نشاند: این است حسنک و روزگارش. گفتارش این بود که مرا دعای نشابوریان بسازد و نساخت. چندان غلام و اسباب زر و سیم و نعمت، هیچ سود نداشت. او رفت و این قوم که این مکر ساخته بودند نیز رفتند و این افسانه ای است با بسیار عبرت و این همه اسبابِ منازعت و مُکاوَحَت از بهر حُطامِ دنیا به یک سوی نهادند. احمق مردا که دل در این جهان ببندد که نعمتی بدهد و زشت، بستاند.