روز پنجشنبه، دو فروند هواپیمای نظامی روسیه، یک جنگنده سوخو-30 و یک تانکر سوخت رسان ایل-78، برای مدت کوتاهی وارد حریم هوایی لیتوانی شدند. ارتش این کشور اعلام کرد هواپیماها احتمالا در حال تمرین سوخت گیری هوایی از منطقه کالینینگراد بودند و حدود 700 متر وارد خاک لیتوانی شدند.

به گزارش اعتماد، در مقابل دو جنگنده یوروفایتر تایفون اسپانیا تحت ماموریت ناتو برای رهگیری وارد عمل شدند. وزارت دفاع روسیه اما نفوذ به حریم هوایی لیتوانی را رد کرده و آن را کاملا مطابق مقررات خوانده است. پیش تر نیز و در 19 سپتامبر، سه جنگنده میگ-31 روسیه وارد حریم هوایی استونی شدند و چند روز بعد، بیش از 20 پهپاد روسی وارد حریم لهستان که برخی توسط جنگنده های ناتو ساقط شدند.

همزمان با این فعل و انفعالات اروپا و امریکا فشارهای خود بر روسیه را افزایش داده اند. دونالد ترامپ تحریم هایی علیه لوک اویل و روس نفت اعمال کرده و اتحادیه اروپا نیز تحریم های جدید انرژی محور علیه مسکو تصویب کرده است.

همچنین، اتحادیه اروپا برنامه ای برای اعطای وام 140 میلیارد یورویی به اوکراین با استفاده از دارایی های مسدود شده روسیه طراحی کرده است. فرانسه نیز اخیرا اعلام کرد که طی روزهای آینده جنگنده های میراژ 2000 و موشک های آستر را به اوکراین تحویل خواهد داد.

بنابر گزارشاتی نشست میان ترامپ و پوتین که قرار بود در بوداپست برگزار شود، لغو شد و این موضوع به تردیدها درباره آینده مذاکرات و روند جنگ شدت بخشید.

گروهی از تحلیلگران مدعی اند با ادامه حملات روسیه به اوکراین و همزمان فشارهای اقتصادی علیه مسکو، چشم انداز جنگ در هاله ای از ابهام قرار گرفته و هیچ طرفی قادر به تعیین مسیر قطعی نیست. در عین حال اروپا و امریکا همزمان تلاش می کنند با ترکیبی از تحریم و حمایت نظامی از اوکراین، هزینه های مسکو را بالا برده و فرصت فشار دیپلماتیک بر پوتین را افزایش دهند.

این درحالی است که روسیه همچنان با توسل به تاکتیک های محدود اما پرهزینه نشان می دهد که مسیر دستیابی به صلح بسیار پیچیده است. از این رو، به ادعای ناظران به نظر می رسد آینده جنگ اوکراین تحت تاثیر تحولات نظامی، فشار اقتصادی و بازی های سیاسی بین المللی است و هر گونه پیش بینی قطعی درباره پایان آن در شرایط فعلی دشوار به نظر می رسد.

در همین راستا با هدف ارزیابی آینده تنش ها میان روسیه و اوکراین و در ابعادی وسیع تر ناتو با رحمان قهرمانپور، کارشناس مسائل بین الملل گفت وگو شده است.

قهرمانپور تاکید کرد: روسیه با آزمودن واکنش غرب در بحران اوکراین و همزمان تغییر دکترین هسته ای و نظامی خود تلاش می کند تا با هدف تثبیت جایگاه استراتژیک خود از شکاف میان ناتو و اروپا بهره برداری کند. مشروح گفت وگو را در ادامه می خوانید:

رحمان قهرمانپور، کارشناس مسائل بین الملل در پاسخ به پرسش درباره پشت پرده کنش های اخیر روسیه در تقابل با غرب تشریح کرد: به نظر می رسد روسیه به دنبال آزمودن آستانه تحمل کشورهای غربی و به ویژه ناتو است. این موضوع برای مسکو دارای اهمیت و می تواند در تنظیم استراتژی آینده این بازیگر در برابر ناتو اثرگذار باشد؛ زیرا مقامات روسی بر این باورند که اختلافات داخلی در ناتو برای روسیه فرصت ساز است. علاوه بر این، اختلافات موجود در اتحادیه اروپا نیز می تواند شکاف های درون ناتو را تشدید کند.

به باور قهرمانپور از نظر کرملین غرب جبهه ای یکپارچه نیست، بنابراین روسیه نباید از غرب هراس داشته باشد. با این همه آزمودن این فرضیه از سوی مسکو در عمل نیازمند مجموعه ای از اقدامات است که البته روسیه طی دو سال گذشته انجام داده؛ از جمله آزمایش موشک های قاره پیما، سلاح های استراتژیک غیرهسته ای مانند موشک اورشینگ ، کاهش آستانه به کارگیری سلاح هسته ای، تغییر دکترین دفاعی، انجام عملیات خرابکارانه در اروپا، مداخله در انتخابات برخی کشورهای اروپایی همچون رومانی، مولداوی و حتی فرانسه و اخیرا ارسال پهپادها به حریم هوایی ائتلاف ناتو همگی در راستای آزمودن میزان انسجام ناتو در مواجهه با روسیه قابل تبیین است.

قهرمانپور در ادامه و در پاسخ به دیگر سوال درخصوص احتمال بروز تقابل هسته ای بازیگران به واسطه تشدید جنگ اوکراین گفت: واقعیت این است که روسیه در حال بازنگری و تغییر دکترین هسته ای خود است. تحلیلگران بر این باورند که مسکو تلاش دارد مرز میان سلاح های متعارف و سلاح های نامتعارف به ویژه تسلیحات هسته ای را مخدوش و خاکستری کند تا در صورت احساس تهدید جدی، بتواند از سلاح های هسته ای تاکتیکی استفاده کند. البته براساس بازنگری جدید دکترین دفاعی روسیه در سال گذشته، اگر تمامیت ارضی و حاکمیتی این کشور مورد حمله قرار گیرد یا روسیه با یک حمله متعارف سنگین روبه رو شود، در آن صورت استفاده از سلاح هسته ای تاکتیکی مجاز خواهد بود.

به گفته این کارشناس روابط بین الملل، آزمایش موشک اورشینگ و تغییراتی که در ساختار نیروی دریایی استراتژیک هسته ای روسیه ایجاد شده نیز نشان می دهد که مسکو در رقابت با ایالات متحده، می کوشد از تمام ابزارها و به ویژه از قدرت نظامی خود در میدان عمل استفاده کند. در ادبیات کنترل تسلیحاتی، معمولا گفته می شود سلاح هسته ای، سلاحی برای استفاده نکردن است، اما روسیه در سال های اخیر تلاش کرده با اعمال تغییراتی در این حوزه، امکان استفاده عملی از سلاح های هسته ای در جنگ های متعارف را فراهم کند. در برابر این تهدید روس ها، کشورهای اروپایی اعلام کرده اند که اگر روسیه از سلاح هسته ای استفاده کند، تمامی اعضای ناتو به طور جمعی به آن واکنش نظامی نشان خواهند داد.

به گفته قهرمانپور، اما تمام تلاش کرملین آن است که از توان نظامی خود برای وادار کردن ناتو و اروپا به عقب نشینی در اوکراین استفاده کرده و درنهایت، به پیروزی قابل توجهی در این جنگ دست یابد. تغییر دکترین دفاعی روسیه نیز در همین چارچوب قابل درک است. در همین زمینه، استقرار سلاح های هسته ای روسیه در خاک بلاروس را می توان پیامی صریح به ناتو و ایالات متحده دانست؛ پیامی مبنی بر اینکه آن ها باید خطوط قرمز روسیه را رعایت کنند، در غیر این صورت مسکو ممکن است دست به اقدامات نظامی متقابل بزند.

این تحلیلگر مسائل بین الملل در ادامه گفت: واقعیت این است که توان اروپا برای ورود به یک جنگ مستقیم با روسیه محدود است و بدون کمک نظامی امریکا، اروپا قادر نخواهد بود در یک جنگ متعارف روسیه را در کوتاه مدت شکست دهد. بر همین اساس، تمام تلاش مسکو بر آن است تا از نقاط ضعف و آسیب پذیری اروپا حداکثر بهره را ببرد. از آنجا که کشورهای اروپایی در سه دهه گذشته بر قدرت اقتصادی متمرکز شده اند، روسیه می کوشد از برتری نظامی خود نسبت به اروپا بیشترین استفاده را بکند و از این طریق به اهداف سیاسی اش دست یابد. هدف نهایی روسیه، دستیابی به پیروزی ملموس و آشکار در جنگ اوکراین و تثبیت و پذیرفته شدن جایگاه خود به عنوان قدرتی هم تراز با ایالات متحده و چین در نظام بین الملل است.

این کارشناس مسائل بین الملل در ادامه و در پاسخ به پرسشی درخصوص چرایی عدم حمایت نظامی امریکا از اوکراین در مقطع کنونی گفت: باید توجه داشت که میان ایالات متحده و اروپا در زمینه کمک به اوکراین اختلافی جدی وجود دارد. امریکایی ها بر این باورند که اساسا امکان پیروزی اوکراین در این جنگ وجود ندارد و هرچه جنگ طولانی تر شود، به زیان کی یف و به سود مسکو خواهد بود. در مقابل، اروپایی ها به ویژه بریتانیا معتقدند اگر امریکا و اروپا بتوانند به طور موثر و جدی از اوکراین حمایت نظامی کنند، این کشور قادر خواهد بود در یک سال آینده ضمن جلوگیری از پیشروی روسیه، دست کم در برخی مناطق به پیروزی های ملموس دست یابد. اروپا بر این باور است که فرسایشی شدن جنگ می تواند مانع از پیروزی روسیه شود.

قهرمانپور ضمن تاکید بر مشهود بودن شکاف دیدگاه ها میان واشنگتن و پایتخت های اروپایی تاکید کرد: همچنین کشورهای اروپایی تلاش می کنند مانع از آن شوند که ترامپ و پوتین به صلحی بدون در نظر گرفتن منافعشان دست یابند. در مقابل، مقامات کرملین، اروپایی ها را عامل اصلی تداوم جنگ در اوکراین معرفی می کنند. ازسوی دیگر، احساس تهدید در اروپا به مراتب بیشتر از امریکاست. در ایالات متحده اما فضای سیاسی تحت تاثیر نوعی ناسیونالیسم اقتصادی قرار دارد که بر پایه آن، بسیاری از سیاستمداران و بخشی از افکار عمومی معتقدند واشنگتن نباید منابع مالی خود را صرف جنگی کند که چشم انداز روشنی برای پایان آن وجود ندارد.

قهرمانپور در پاسخ به دیگر سوال درخصوص چرایی لغو نشست ترامپ و پوتین در بوداپست تشریح کرد: گمانه زنی ها بسیار است. با این حال، می دانیم که ویتکاف نماینده ترامپ و نماینده پوتین به زودی دیدار خواهند داشت؛ این موضوع نشان می دهد که احتمالا دلیل اصلی لغو نشست، آماده نبودن متن توافق یا مقدمات آن بوده است.

به گفته قهرمانپور اما مهم تر از آن، شاید دلیل اصلی این باشد که پوتین آن میزان نرمشی که ترامپ انتظار داشت، نشان نداد. با وجود اینکه ترامپ بارها از آمادگی خود برای پایان دادن به جنگ اوکراین سخن گفته، در عین حال خطوط قرمز روشنی نیز دارد. گفته می شود که طرح قبلی ترامپ مبنی بر باقی ماندن روسیه در مناطق دونباس و دونتسک و پذیرش صلح ازسوی اوکراین، مورد پذیرش اروپایی ها نبوده و با مخالفت شدید آن ها مواجه شده است. ترامپ پس از آن، پیشنهادی جدید مطرح کرده که روسیه تنها در یکی از این استان ها باقی بماند.

این کارشناس مسائل بین الملل در ادامه گفت: این مساله با پیچیدگی های حقوقی قابل توجهی همراه است؛ زیرا زلنسکی، به عنوان رییس جمهور اوکراین، نمی تواند برخلاف قانون اساسی، جدایی یا تجزیه بخشی از خاک کشورش را به رسمیت بشناسد. از سوی دیگر، روسیه به جای آتش بس دایمی خواهان صلح دایمی است؛ به این معنا که بخشی از خاک اوکراین تا اطلاع ثانوی تحت کنترل مسکو باقی بماند. این موضوعات پیچیده احتمالا باعث شد توافق نهایی حاصل نشود و در نتیجه، نشست بوداپست لغو شود.

قهرمانپور در ادامه گفت وگویش خاطرنشان کرد: علاوه بر این، تجربه دیدار آلاسکا نشان داد که حتی پس از اعلام آمادگی ترامپ برای صرف شام با پوتین البته بعد از توافق، روند مذاکرات پیشرفت چندانی نداشت؛ به ویژه پس از دیداری که رهبران اروپایی با ترامپ در کاخ سفید داشتند، تمایل رهبر کرملین به ادامه این روند کاهش یافت. اکنون نیز به نظر می رسد ترامپ پیشنهادی جدید ارایه کرده که احتمالا روسیه با بخش هایی از آن مخالف است. حتی توقف موقت صادرات موشک به اوکراین از سوی ترامپ به عنوان نشانه ای از حسن نیت مطرح شد، اما مسکو مواضع قبلی خود در اوکراین را تغییر نداد.

به گفته این تحلیلگر مسائل بین الملل در کنار این مسائل، تنش میان امریکا و ونزوئلا نیز می تواند یکی از دلایل لغو نشست باشد. ونزوئلا، به عنوان یکی از متحدان روسیه در امریکای جنوبی، مورد توجه مسکو است و پوتین به شدت با هرگونه اقدام نظامی علیه مادورو مخالف است. احتمالا درخواست های روسیه در این زمینه مورد پذیرش واشنگتن قرار نگرفته و این موضوع نیز در تصمیم برای لغو نشست بوداپست تاثیرگذار بوده است.

قهرمانپور در پاسخ به پرسشی دیگر و درخصوص تشدید شکاف های فراآتلانتیکی به واسطه فرسایشی شدن جنگ اوکراین و روسیه خاطرنشان کرد: واقعیت امر این است که جنگ اوکراین شکاف های پیشین میان امریکا و اروپا را تشدید کرده است. نمی توان گفت که این جنگ تنها عامل ایجاد شکاف در روابط فراآتلانتیکی بوده، اما بدون تردید تاثیر مهمی در عمیق تر شدن این اختلاف ها داشته است. هرچند دولت بایدن تلاش زیادی کرد تا یک جبهه متحد در برابر روسیه حفظ کند، اما در داخل خود امریکا نیز میان جمهوری خواهان و دموکرات ها اختلافات جدی وجود دارد.

به باور قهرمانپور روی کار آمدن ترامپ و اظهارات او درباره ناتو و پایان دادن به جنگ اوکراین نشان داد که این شکاف می تواند تقویت شود. برخی تحلیلگران معتقدند که شکاف فراآتلانتیکی حتی در صورت پایان جنگ اوکراین ادامه خواهد یافت، زیرا تحولات داخلی مهمی در امریکا و اروپا زمینه ساز آن بوده است؛ ازجمله تغییر نسل رهبران سیاسی، ظهور جریان های پوپولیست، خروج بریتانیا از اتحادیه اروپا، افزایش نابرابری اقتصادی در امریکا در مقابل بهره مندی اروپا از منافع تجارت جهانی.

این تحلیلگر روابط بین الملل در ادامه به اعتماد گفت: از طرفی در امریکا این باور شکل گرفته که دیگر این کشور نمی تواند هزینه های تامین امنیت اروپا را مانند دوران پس از جنگ جهانی دوم پرداخت کند و اروپا باید به سمت افزایش توان دفاعی خود حرکت کند. جناح راست حزب جمهوری خواه معتقد است که امریکا با تامین امنیت اروپا، این قاره را به یک بهشت امنیتی بدل کرده که در سایه حمایت های نظامی واشنگتن، منافع اقتصادی خود را دنبال می کند، درحالی که امریکا خود با نابرابری اقتصادی فزاینده روبه روست. به این ترتیب، می توان گفت که شکاف در روابط فراآتلانتیکی مستقل از جنگ اوکراین وجود داشته و روندی فزاینده است که جنگ صرفا آن را تشدید کرده است.

به گفته قهرمانپور یکی از مهم ترین پیامدهای این شکاف، تلاش اروپا برای افزایش توان دفاعی و حرکت به سمت آنچه استقلال استراتژیک خوانده می شود، است. کشورهای اروپایی پس از سال ها مقاومت، بودجه دفاعی خود را افزایش داده و پذیرفته اند که سهم هزینه های دفاعی از تولید ناخالص داخلی به پنج درصد برسد؛ هرچند اسپانیا هنوز با این توافق ناتو همراهی نکرده است. علاوه بر این، مشارکت کشورهای اروپایی در تولید سلاح های پیشرفته و تلاش برای جبران ضعف موشکی نشان می دهد که اروپا در بلندمدت چاره ای جز افزایش توان دفاعی مستقل و کسب استقلال نظامی و دفاعی از امریکا ندارد.

این کارشناس مسائل بین الملل در ادامه ودرخصوص آثار بحران اوکراین بر معادلات مناطقی خارج از اروپا بالاخص در قفقاز گفت: مهم ترین تاثیر بحران اوکراین بر مناطقی غیر از اروپا، کاهش نفوذ روسیه است. با کاهش نفوذ مسکو در مناطقی مانند آسیای مرکزی و قفقاز، هم امریکا نقش پررنگ تری در معادلات این منطقه پیدا کرده و هم کشورهای منطقه، استقلال عمل بیشتری نسبت به روسیه به دست آورده اند. به عنوان مثال، ارمنستان که یکی از متحدان اصلی روسیه در قفقاز محسوب می شد، کنش واضح و شفافی در مسیر غرب داشته و حتی تهدید کرده که ممکن است از سازمان پیمان همکاری دفاعی، که تحت نفوذ روسیه است، خارج شود.

به باور قهرمانپور این کشور حتی روابط خود را با امریکا و اروپا گسترش داده و درنهایت نیز شاهد بودیم که روسیه از روند میانجیگری میان آذربایجان و ارمنستان کنار گذاشته شد؛ روندی که ترامپ توانست به واسطه اش، توافق صلح نهایی میان دو کشور را به سرانجام برساند. در آسیای مرکزی نیز شاهد هستیم که کشورهایی مانند قزاقستان و ازبکستان و حتی سایر کشورها، گزینه نزدیکی به اروپا، امریکا و حتی ترکیه را برگزیده اند؛ امری که پیش تر با نارضایتی شدید روسیه همراه بود.

بنابراین می توان گفت که مهم ترین پیامد جنگ اوکراین در این مناطق، کاهش نفوذ روسیه در خارج نزدیک خود بوده است. کاهش حضور روسیه در این مناطق ناشی از نیاز به اعزام نیروهای نظامی به اوکراین بود. علاوه بر این، اقتصاد روسیه در سال های اخیر به سمت افزایش سهم تولیدات دفاعی و نظامی گری حرکت کرده که این روند، در صورت پایان جنگ اوکراین، می تواند آسیب هایی جدی به بهره وری اقتصادی این کشور وارد کند.

قهرمانپور در پاسخ به دیگر پرسش در زمینه مولفه های موثر بر تشکیک ناتو در استفاده از ماده 5 در قبال تحرکات مسکو تشریح کرد: ماده 5 تنها پس از حملات 11سپتامبر 2001 توسط القاعده به ایالات متحده فعال شد و به جز آن، نمونه دیگری از فعال سازی آن نداشتیم. در جریان جنگ اول خلیج فارس در سال 1991، زمانی که صدام قصد داشت درگیری منطقه ای را شکل دهد، ترکیه خواستار استفاده از ماده 5 شد، اما این درخواست با موافقت سایر اعضا همراه نشد.

لذا اگرچه استدلال روسیه در این زمینه یعنی عدم استفاده ناتو از ماده 5، تا حدودی قابل توجه و درست است، اما جنگ اوکراین نشان داد که فرض کرملین مبنی بر وجود شکاف جدی در غرب و ناتوانی آن در انسجام، کاملا درست نیست. ناتو، امریکا و اروپا پس از آغاز جنگ روسیه توانستند متحد شوند و مانع از پیروزی مسکو در اوکراین شوند. از این رو، این فرض کرملین، هرچند در داخل روسیه طرفداران زیادی دارد و مقالات متعددی در اندیشکده های این کشور منتشر شده که ادعا می کنند دوران افول غرب آغاز شده، در عمل فرضیه ای خطرناک و دور از واقعیت است.

به گفته این کارشناس مسائل بین الملل، واقعیت این است که روسیه خود نیز در سال های اخیر دچار افول شده است هم از نظر اقتصادی و هم از نظر سیاسی. درنتیجه، اگر روسیه قصد داشته باشد به صورت جدی تر و بیشتر امنیت اروپا را تهدید کند، قدرت های هسته ای مانند فرانسه و بریتانیا قادرند واکنش تندی نشان دهند. علاوه بر این، آلمان در حال بازسازی توان نظامی خود است و لهستان نیز توان نظامی خود را افزایش داده است. لذا برخلاف تصور روسیه، کشورهای اروپایی در مواجهه با تهدیدات وجودی قادرند از نظر نظامی و دفاعی متحد شوند.

حتی در چنین شرایطی، احتمال حمایت امریکا از اروپا در برابر روسیه، حتی با وجود سیاستمداران پوپولیستی مانند ترامپ، وجود دارد. دلیل اینکه امریکا به روسیه به اندازه چین اهمیت نمی دهد این است که باور غالب در واشنگتن بر این است که روسیه یک قدرت در حال افول است و چین تلاش می کند از طریق تحریک مسکو، امریکا را درگیر منازعه ای با روسیه کند. بنابراین، امریکایی ها تلاش می کنند تا حد امکان از درگیری مستقیم با روسیه خودداری کنند، اما این بدان معنا نیست که در صورت بروز جنگ، اروپا را بدون حمایت خواهند گذاشت.