عباس عبدی، فیاض زاهد و محمد مهاجری در یادداشتی مشترک در روزنامه اعتماد نوشتند: خیلی راحت می شود بدون اینکه دعوا کنیم با هم بنشینیم و گفت وگو کنیم. این بخشی از سخنان چند روز پیش آقای پزشکیان است. به نظر می رسد که منظور ایشان گفت وگو در حوزه سیاسی باشد و الا برای گفت وگو در حوزه علم که دعوای حادی وجود ندارد، زیرا هدف علم کشف حقیقت است که معیار آن به نسبت روشن است. ولی هدف گفت وگوی سیاسی رسیدن به تفاهم برای تحقق خیر عمومی و نیز کاهش دردها و آلام جامعه و مردم است و پایه آن قدرت و تعارض منافع است. پس بسیار پیچیده و متاثر از منافع و ارزش ها و امور ذهنی می شود.

می پذیریم که گزاره ایشان قطعا از نیت نیک بیان شده، ولی با واقعیت های سخت جامعه ما فاصله زیادی دارد. گفت وگو نه آسان و نه صرفا به اراده طرفین وابسته است؛ بلکه نیازمند مجموعه ای از پیش شرط هاست که در اغلب موارد در جامعه ما غایبند؛ از جمله به رسمیت شناختن دیگری، وجود حداقلی از حسن نیت و اهداف مشترک، برابری نسبی قدرت، امنیت در بیان نظرات و وجود رسانه آزاد، اعتماد متقابل و قواعد منصفانه بازی و استقلال قضایی، تضمین اجرای توافق ناشی از گفت وگو و ... هنگامی که این پایه ها سست باشند، مسیر گفت وگو به جای تفاهم، به نمایش یا تسلیم تبدیل می شود. در جامعه ای که شکاف های سیاسی و ارزشی عمیق بوده و تجربه های تلخ از حذف و تحقیر انباشته است، و سرمایه اجتماعی فرسوده، اعتماد عمومی کاهش یافته و تجربه گفت وگو اغلب به نتیجه نرسیده باشد، گفتن خیلی راحت می شود گفت وگو کرد ممکن است ناشی از نوعی غفلت از فقدان زمینه های لازم اجتماعی و روانی و تاریخی جامعه برای گفت وگو باشد و این غفلت می تواند مترادف با نداشتن آمادگی ورود به چالش گفت وگو و نیز انتخاب راه نادرست برای آن شود.

در چنین جامعه ای گفت وگو نه تنها راحت نیست، اگر ناممکن نباشد، پرهزینه است. انجام گفت وگو نیازمند زمینه سازی، شفافیت و تضمین است و نه صرف دعوت لفظی. اگر گفت وگو آسان بود حتما آقای پزشکیان تاکنون شعار وفاق خود را عملی کرده بودند. بنابراین به جای ساده سازی گفت وگو، باید از دشواری آن سخن گفت و از ضرورت بازسازی شرایطی که در آن، گفت وگو بتواند معنا و ثمر داشته باشد. در سوی دیگر در برابر گفت وگو، دعوا یا منازعه است که صرفا محصول بدخلقی یا تربیت بد افراد نیست و اغلب بازتابی از تضاد منافع، تبعیض ساختاری و نبود مسیرهای مشروع و منصفانه و کم هزینه برای بیان و حل اختلافات است. بنابراین نمی توان گفت که با کمی ملایمت همه چیز حل می شود. چنین گفتاری ناخواسته می تواند واقعیت منازعه های عمیق اجتماعی و سیاسی را کوچک جلوه دهد. باید بگوییم که چه کسانی و در چه سطحی و در چه موضوعاتی حق دارند گفت وگو کنند؟ تا هنگامی که طرفین و حدود کلی موضوع گفت وگو مشخص نباشند، دعوت به گفت وگو بیشتر شبیه شعار اخلاقی است تا طرح عملی برای حل بحران.

وزیر خارجه ایران رسما گفت وگو با ایالات متحده را در شرایط، کنونی رد کرده است گو اینکه دو طرف این گفت وگو معلوم هستند ولی از نظر او دستوری برای گفت وگو جز تسلیم شدن وجود ندارد و این را ناقض فلسفه گفت وگو می داند. امکان گفت وگو در داخل کشور وضعیت بغرنج تری دارد مثل ایده گفت وگو با اسراییل است که اصلا طرف مقابل را به رسمیت نمی شناسند که وارد مرحله دستور گفت وگو شوند. بخش مهمی از تندروها و مخالفان سیاست های این دولت از اساس، حقی برای مردم و دیگران قائل نیستند که بر پایه آن بخواهند در گفت وگوی مفیدی شرکت کنند. قدرت را هدیه خدا به خودشان می دانند و در عین اقلیت بودن همه قدرت و حقیقت را منحصرا حق خودشان می دانند.

نداشتن آمادگی برای گفت وگو فقط در سطح شهروندان داخل کشور نیست. اگر به بیرون از مرزها نیز بنگریم؛ وضعیت به مراتب بدتر است. گمان می رود نوع زیست اجتماعی، گذشته تاریخی، بحران های ناشی از تنازع بقا پس از انقلاب، فقدان شخصیت ثابت در کنش های سیاسی و اجتماعی و ضعف در فهم واقعیت اجتماعی ایران و وابستگی به حمایت های خارجی نزد آنان بر پیچیدگی امر و امتناع گفت وگو افزوده است. چنانچه کنشگری سیاسی از طریق گفت وگو را در داخل و خارج با هم مقایسه کنیم به مراتب داخل کشور وضع قابل تحمل تری دارد. معنای این سخن آن است که عواملی فراتر از محیط سیاسی امکان گفت وگو را سخت کرده، زیرا کسانی هم که سال ها، بلکه دهه ها در کشورهایی می زیند که تجربه گفت وگو و دموکراسی را پشت سر نهاده اند، آمادگی ذهنی لازم برای زیست سیاسی مبتنی بر تعامل و گفت وگو را ندارند. تمامی رسانه ها و شبکه های اجتماعی محافل ایرانی در خارج از کشور، نشانگر این واقعیت است که ادبیات خشونت و رویکرد دروغ، اتهام زنی و تخفیف و انکار یکدیگر، فحاشی و حذف بر هر رویکرد دیگری که با گفت وگو سازگار باشد، غلبه دارد.

خشونت کلامی و گفتمانی موجود که به راحتی از طریق رصد رفتارهای این محافل به چشم می خورد این سوال را مطرح می کند که علت این همه فاصله از درک و توان و تحمل یکدیگر در چیست؟ مهم آن نیست که دریابیم چه کسی یا گروهی واجد حقیقت است، بلکه مشکل بزرگ تر آن است که اساسا درکی از ضرورت گفت وگو وجود ندارد و در صورت درک نیز، مبانی گفت وگو و شیوه و تحمل و مدارای سخن گفتن نزد آنان اعتباری ندارد. آیا لازم نیست به واکاوی عمیق تری درباره علل فقدان بنیان های فرهنگی و تاریخی و اجتماعی ضروری برای گفت وگو به عنوان تنها شیوه مدنی حل اختلاف بپردازیم؟

یکی از مشکلات گفت وگو در داخل کشور خروج یکی از ارکان ضروری گفت وگو، یعنی روحانیت و ائمه جمعه از این عرصه است. آنان اکنون متکلم الوحده بودن را ترجیح می دهند در حالی که پیش از انقلاب و حتی اوایل آن، روحانیون شاخص یک پایه و طرف گفت وگوهای آزاد بودند و اکنون غایب این عرصه و حتی مانع آن هستند. همین غیبت به نزول فاحش اندیشه دینی و پس افتادگی آن از نیازهای روز منجر شده و هر روز شاهد حرف های تکراری و کم محتوای آنان هستیم. جالب ترین نکته در مورد ایران این است که گفت وگوی جامعه مدنی با یکدیگر یا گفت وگوی مردم با حاکمیت و گفت وگوی حاکمیت با مردم تا حدی قابل تصور است. ولی ضروری ترین گفت وگو که درون حاکمیتی است که باید وجود داشته باشد، متاسفانه وجود ندارد. نمونه مهمش لجبازی غیرمنطقی و خلاف مصالح ملی شورای عالی فضای مجازی در رفع فیلترینگ است یا میان مجمع تشخیص و مجلس و هیات عالی نظارت و دولت و دستگاه قضایی تعارضات و ناهماهنگی های عجیب و غریبی دیده می شود که نشانه فقدان گفت وگوی سودبخش و ضروری درون حاکمیتی است. اگر در آنجا هم گفت وگو نباشد منازعه در سطوح قدرت بالا می گیرد و دودش به چشم ملت می رود. بنا بر این نه آقای پزشکیان! گفت وگو آسان نیست. اگر تا حالا شده وضعمان این نبود.