در هفته های اخیر بین خطوط مجموعه ای از تحرکات دیپلماتیک میان ایران، سوریه و روسیه این گزاره را تقویت کرده که شاید مسکو به دنبال پل زدن بین تهران و دمشق و احیای روابط دو کشور باشد.

به گزارش شرق، از یک سو الکساندر لاورنتیف، نماینده ویژه ولادیمیر پوتین در امور سوریه، روز دوشنبه 28 مهر با عباس عراقچی، وزیر امور خارجه ایران، دیدار و گفت وگو کرد که این دیدار در چارچوب رایزنی های مستمر میان تهران و مسکو و با هدف هماهنگی در موضوعات امنیتی و منطقه ای انجام شد؛ کمااینکه اسماعیل بقایی، سخنگوی وزارت امور خارجه ایران، در نشست خبری خود تصریح کرد: تماس های ایران و روسیه به صورت مستمر و در چارچوب مشورت های منطقه ای و امنیتی ادامه دارد .

او تأکید کرد: گفت وگوها میان تهران و مسکو صرفا در چارچوب مشورت های منطقه ای است و لزوما به معنای نقش مستقیم روسیه در پرونده ایران و آمریکا نیست .

اما با وجود گفته های بقایی، در سوی دیگر این تحرکات و به شکل هم زمان شاهد سفر احمد الشرع، رییس جمهور موقت سوریه، به روسیه و دیدار او با ولادیمیر پوتین و همچنین سفر علی لاریجانی، دبیر شورای عالی امنیت ملی ایران، به مسکو بودیم. احتمال احیای روابط ایران و سوریه آن زمان قوی می شود که احمد الشرع در دو مصاحبه جداگانه با شبکه الاخباریه و العربیه به روابط ایران و سوریه پرداخته بود و صراحتا اعلام کرد که قطع رابطه با ایران یک اقدام دائمی نیست و تلاش ها برای بازسازی روابط دوجانبه ادامه دارد.

او شهریورماه امسال در مصاحبه با الاخباریه صراحتا عنوان کرد: ما قائل به قطع رابطه دائمی با ایران نیستیم و روابط گذشته قابل بازسازی است .

رییس جمهور موقت سوریه دی ماه سال گذشته هم در مصاحبه با العربیه اظهار کرد: سوریه نمی تواند با یک کشور بزرگ منطقه مانند ایران قطع رابطه کند، اما روابط باید مبتنی بر اصول دیپلماتیک، احترام متقابل و مداخله نکردن در امور داخلی باشد .

این اظهارات نشان می دهد که حتی در شرایط شکننده پس از دوران اسد، دمشق اهمیت روابط با تهران را به رسمیت می شناسد و به دنبال یافتن یک چارچوب جدید مبتنی بر احترام متقابل و حفظ منافع ملی دو کشور است.

گفتنی است روز سه شنبه هفته جاری هم الکساندر لاورنتیف، نماینده ویژه ولادیمیر پوتین در امور سوریه، با علی لاریجانی، دبیر شورای عالی امنیت ملی و مشاور رهبر معظم انقلاب اسلامی، دیدار و گفت وگو کرد. در این دیدار نماینده ویژه روسیه آخرین وضعیت منطقه را تشریح و درباره همکاری های منطقه ای توضیحاتی ارائه کرد. هم زمان، سفر علی لاریجانی به روسیه، یک روز پس از سفر الشرع، نشان دهنده هماهنگی های امنیتی و دیپلماتیک میان ایران و مسکو است. این هم زمانی تحرکات دیپلماتیک می تواند نشانه ای از تلاش بازیگران منطقه ای برای ایجاد هم گرایی مجدد تهران و دمشق در شرایط پسااسد و در چارچوب مدیریت منطقه ای روسیه تلقی شود.

با وجود آنکه 10ماه و نیم از سقوط حکومت اسد می گذرد و اولین انتخابات مجلس در دوره جدید در پنجم اکتبر (13 مهر) برگزار شد، اما سوریه همچنان با چالش های متعددی مواجه است. تجاوزات مکرر اسراییل، تحریک برخی گروه های اقلیت مانند دروزی ها و ضعف ساختار سیاسی پسااسد، عملا شکنندگی معادلات در این کشور را افزایش داده است. در چنین شرایطی، احیای روابط تهران و دمشق می تواند نقش بازدارنده و تعادلی در مدیریت بحران ها ایفا کند.

اظهارات احمد الشرع مبنی بر لزوم بازسازی روابط با ایران نشان می دهد که دمشق خواهان ایجاد توازن در روابط خارجی و حفظ کانال های ارتباطی با تهران است. او در مصاحبه ها تأکید کرده که روابط با ایران باید مبتنی بر اصول دیپلماتیک، احترام متقابل و مداخله نکردن در امور داخلی باشد و درعین حال، نقش ایران در منطقه باید مثبت و قابل درک باشد. این پیام، اهمیت هماهنگی منطقه ای و دیپلماتیک را برجسته می کند و نشان می دهد که سوریه درصدد جلوگیری از هرگونه سوءتفاهم و بحران های احتمالی است.

در کنار آنچه گفته شد، دولت پزشکیان که با شعار تنش زدایی منطقه ای و بین المللی روی کار آمد، می تواند از این فرصت برای ایجاد ثبات بهره گیرد، هرچند تعیین مناسبات نهایی با سوریه فراتر از اختیارات دولت است، ولی باید در نظر داشت که با توجه به نشست شرم الشیخ و تحولات لبنان و عراق، اختلافات داخلی میان جمهوری اسلامی ایران و دولت الشرع نمی تواند مانع ضرورت بازگشت روابط استراتژیک شود.

در سایه تجربه احیای روابط ایران و عربستان سعودی از طریق نقش آفرینی چین می توان استناد کرد؛ روسیه نیز اکنون می تواند به عنوان میانجی و توازن گر میان تهران و دمشق عمل کند. دیدار لاورنتیف با عباس عراقچی و علی لاریجانی و سفر دبیر شعام به مسکو، در کنار سفر الشرع به پوتین، نشانه اهتمام مسکو برای مدیریت یک توازن دیپلماتیک است تا نه ایران و نه دمشق به تنهایی در تصمیم گیری ها سلطه نداشته باشند. درعین حال، این هماهنگی ها می تواند از تشدید تنش های اسراییل و فشارهای منطقه ای جلوگیری کند.

تحولات اخیر نشان می دهد که احیای روابط ایران و سوریه می تواند برای تهران و دمشق دستاوردهای راهبردی مهمی داشته باشد. از منظر ایران، سوریه می تواند نقش بازدارنده در برابر فشارهای اسراییل و غرب ایفا کند. از سوی دیگر، سوریه در مرحله بازسازی پس از جنگ، به حمایت های سیاسی، اقتصادی و امنیتی نیاز دارد که ایران می تواند با توجه به سابقه حضور خود در این کشور و تمام توافقات تجاری بر زمین مانده از دولت بشار اسد دوباره در این کشور نقش آفرینی کند.

با وجود نکات یادشده، نزدیکی بیش از حد دمشق به ایران ممکن است واکنش های منفی غرب و رژیم اسراییل را به دنبال داشته باشد. همچنین معادلات ترکیه و کشورهای عربی منطقه هم بسیار اثرگذار است. ضمن آنکه، اظهارات الشرع مبنی بر ضرورت رعایت اصول دیپلماتیک و احترام متقابل، نشان می دهد که دمشق نیز نگران حفظ تعادل در روابط خارجی است تا تنش های منطقه ای افزایش نیابد.

به طور کلی، روند هم گرایی مجدد تهران و دمشق در چارچوب همکاری با روسیه، می تواند ثبات نسبی در سوریه ایجاد کرده و فرصت راهبردی برای ایران فراهم آورد تا با تقویت کانال های دیپلماتیک و هماهنگی های امنیتی، فشارهای منطقه ای را مدیریت و از تنش های بیشتر جلوگیری کند.

همچنین، با توجه به تحولات داخلی و فشارهای خارجی، مدیریت دقیق این روابط، ضمن حفظ منافع ملی ایران، می تواند به بازسازی شبکه امنیتی و سیاسی در غرب آسیا کمک و نقش کلیدی در توازن قدرت منطقه ای ایفا کند.

به نظر می رسد که با توجه به تحولات اخیر، روسیه قصد دارد از موقعیت خود برای ایجاد توازن میان ایران و سوریه استفاده و از تشدید بحران های احتمالی جلوگیری کند. این سیاست متوازن، مشابه تجربه چین در احیای روابط ایران و عربستان، می تواند در آینده نزدیک به یک مدل موفق برای مدیریت منطقه ای تبدیل شود و فرصت های همکاری سیاسی، امنیتی و اقتصادی جدیدی را برای تهران و دمشق فراهم آورد.

در تحلیل آنچه گفته شد، قاسم محب علی نگاه و تحلیل محتاطانه ای دارد و یادآور شد: رفت وآمد مقامات روسی و ایرانی را باید متمایز از سفر مقامات سوریه به مسکو دید .

به باور مدیرکل اسبق خاورمیانه عربی و شمال آفریقا در وزارت امور خارجه: فعلا فضایی برای احیای روابط ایران و سوریه وجود ندارد .

از منظر تحلیلگر ارشد مسائل غرب آسیا: سوریه ساختار اقتصادی و نظامی خود را عمدتا بر پایه سلاح های روسی بنا کرده و پایگاه های روسیه در این کشور همچنان نقش کلیدی در امنیت منطقه ایفا می کنند .

درعین حال، محب علی به مشکلات سوریه با اسراییل اشاره کرد و گفت: فشارهای اسراییل و حمایت آمریکا از برخی مناطق، نیاز به توازن و حضور بازیگر ثالثی مانند روسیه را آشکار می کند تا بتواند قدرت را متعادل نگه دارد .

بنابراین سفیر اسبق کشورمان در یونان تصریح کرد: اگرچه ایران، با توجه به سابقه حضور نظامی و مالی خود در دوره حاکمیت علوی ها، می تواند به عنوان عامل تعادل و تقویت دولت جولانی در مقابل تهدیدات اسراییل عمل کند، اما دمشق هنوز علاقه خود را به همکاری کامل با ایران به صورت عملی نشان نداده است .

سفیر پیشین ایران در مالزی به پیچیدگی های تاریخی و سیاسی سوریه اشاره کرد و توضیح داد: حکومت فعلی سوریه که به جریان اخوانی گرایش دارد، با حمایت ترکیه و قطر به قدرت رسیده و از این منظر استقلال تصمیم گیری اش محدود است؛ کمااینکه دیگر کشورهای عربی و آمریکا و اروپا نیز در چرخش های سیاسی و دیپلماتیک دولت احمد الشرع به ویژه هم گرایی و احیای روابط با تهران نقش آفرین و درعین حال حساس هستند .

ازاین رو محب علی تأکید کرد: ایران باید با انعطاف و واقع بینی، شرایط فعلی منطقه را در نظر گرفته و سیاستی متناسب با معادلات جدید اتخاذ کند، همان طور که روسیه پیش از این در سوریه عمل کرده است و درعین حال که بشار اسد را در خاک خود پناه داده با دولت احمد الشرع هم وارد همکاری می شود .

با چنین برداشتی، کارشناس مسائل خاورمیانه و جهان عرب اضافه کرد: لزوم چنین سیاست خارجی منعطف و پراگماتیکی در شرایط کنونی احساس می شود، چراکه حضور ایران دیگر محدود به حمایت از اقلیت های شیعه یا علوی، کردها و… نیست، بلکه هدف اصلی تر می تواند در قالب کمک به دولت احمد الشرع در احیای تمامیت ارضی سوریه و مبارزه با رفع اشغال اسراییل تعریف شود .

محب علی با اشاره به تحولات اخیر منطقه افزود: احتمال جنگ مستقیم سوریه، لبنان یا فلسطین با اسراییل بعد از معادلات شرم الشیخ بعید است و دولت ها در جهان عرب به دنبال صلح و عادی سازی روابط هستند، در نتیجه ایران نیز باید شرایط را به نحوی مدیریت کند که روابط استراتژیک با دمشق بازگردد .

مدیر کل سابق خاورمیانه عربی و شمال آفریقا در وزارت امور خارجه از منظر اقتصادی و تجاری هم به ضرورت احیای روابط ایران و سوریه هم ورود و خاطرنشان کرد: ایران طی 10 سال گذشته بیش از 50 میلیارد دلار کمک و سرمایه گذاری در سوریه انجام داده و این موضوع اهمیت بازگشت روابط عادی و روشن شدن سرنوشت این منابع را دوچندان می کند .

سفیر اسبق ایران در یونان یادآور شد که احیای روابط ایران و سوریه، به شرط رعایت منافع متقابل و احترام به حاکمیت ملی، می تواند به نفع هر دو کشور و تقویت ثبات در خاورمیانه عربی باشد، اما نیازمند مدیریت دقیق، واقع بینی و بهره گیری از فرصت های دیپلماتیک موجود است. ولی در کل احیای روابط ایران و سوریه در گرو چراغ سبز برخی کشورهاست .

در تحلیل آنچه گفته شد، محسن پاک آیین هم به نقش مسکو در معادلات تهران و دمشق باور دارد: همکاری های ایران و روسیه در حوزه سیاسی و امنیتی، به ویژه در غرب آسیا، واجد اهمیت راهبردی است و در این بین، قطعا سوریه از دیرباز یکی از محورهای گفت وگو میان تهران و مسکو بوده و هر دو کشور، چه در دوران حافظ اسد و چه در دوره بشار اسد، روابط فعالی با دمشق داشته اند .

بنابراین از دید سفیر اسبق ایران در آذربایجان: طبیعی است در رایزنی و رفت و آمد مقامات ایران و روسیه به مسئله سوریه و حتی احیای روابط تهران و دمشق پرداخته شود .

اما به باور این دیپلمات اسبق کشورمان: این رایزنی ها لزوما به معنای مهیابودن شرایط نیست. چون اگرچه شاید تمایل برای احیای روابط وجود داشته باشد، اما تا زمان اجراشدن آن فاصله زیادی وجود دارد .

البته پاک آیین تصریح می کند: با وجود برخی فاصله های سیاسی اخیر، نفوذ ایران در منطقه غیرقابل انکار است و هیچ کشوری در غرب آسیا نمی تواند نقش جمهوری اسلامی را نادیده بگیرد .

سفیر اسبق کشورمان در ازبکستان توضیح می دهد: حاکمیت فعلی سوریه گرچه در برخی موارد رویکردی محتاطانه در قبال تهران داشته، اما باب گفت وگو و مذاکره همچنان باز است و دو کشور منافع مشترک روشنی دارند .

از دیدگاه او: یکی از این منافع مشترک، مقابله با خطر توسعه طلبی رژیم صهیونیستی است؛ خطری که نه تنها ایران و سوریه، بلکه بسیاری از کشورهای عربی و حتی دولت های حوزه خلیج فارس را نیز تهدید می کند .

پاک آیین می گوید: اسراییل در پی تحقق رؤیای اسراییل بزرگ تر است؛ مفهومی که به معنای نفوذ و اشغال بخش هایی از سوریه، اردن، مصر، لبنان و حتی بخش هایی از کشورهای عربی خلیج فارس است. در چنین شرایطی، طبیعی است که تهران و دمشق در مسیر گفت وگو و همکاری گام بردارند و روسیه نیز به عنوان بازیگر مؤثر در سوریه، نقش میانجی و تسهیل گر را ایفا کند .

سفیر اسبق ایران در تایلند در ادامه با اذعان به نگرانی برخی کشورها مانند ترکیه، عربستان و آمریکا از نزدیکی دوباره ایران و سوریه این موضوع را مطرح می کند: ترکیه و عربستان، گرچه نفوذهایی در مناطق مختلف سوریه دارند، اما خود نیز از توسعه طلبی صهیونیسم و اقدامات تجاوزکارانه تل آویو در کشورهای اسلامی، از جمله قطر، ایران و لبنان، نگران اند .

ازاین رو به گفته پاک آیین: همین نگرانی می تواند به بستری برای همکاری های جدید میان ایران، ترکیه و عربستان در سطح منطقه ای و احیای روابط با سوریه تبدیل شود .

تحلیلگر حوزه بین الملل در تحلیل خود تصریح می کند: برخلاف برخی تصورات، حضور کشورهای عربی در سازوکارهایی مانند نشست های منطقه ای شرم الشیخ، الزاما به معنای نزدیکی آنان به تل آویو نیست .

او یادآور می شود: امروز شکاف عمیقی میان ایالات متحده و کشورهای عربی به وجود آمده که ریشه در سیاست های رژیم صهیونیستی دارد و همین شکاف زمینه ای برای هم گرایی مجدد میان کشورهای اسلامی فراهم کرده است .

دیپلمات پیشین با اشاره به تجربه میانجیگری چین در احیای روابط تهران و ریاض، احتمال نقش آفرینی مشابه روسیه را در پرونده ایران و سوریه دور از ذهن نمی داند.

او بر این باور است: تحولات پیش رو نه به صورت ناگهانی، بلکه تدریجی پیش خواهد رفت و دو کشور با درک تهدیدهای مشترک و منافع همسو، به سمت مدیریت اختلافات حرکت خواهند کرد .

پاک آیین در پایان خاطرنشان می کند: دولت ایران، به ویژه دولت فعلی به ریاست دکتر پزشکیان، از اراده لازم برای گسترش همکاری های منطقه ای برخوردار است و احیای مناسبات با سوریه می تواند بخشی از راهبرد کلان جمهوری اسلامی در غرب آسیا باشد .

از نگاه این سفیر پیشین ایران در جمهوری آذربایجان: سوریه کشوری مهم در جهان اسلام است که بازگشت آن به مدار همکاری با تهران، نه تنها موازنه قدرت در منطقه را تغییر خواهد داد، بلکه پاسخی است به تهدیدهای فزاینده اسراییل در جغرافیای سیاسی خاورمیانه .