فرارو- روزی دورتادور بنای مدور تئاتر شهر، صندلی هایی سنگی چیده شده بود تا مردم در انتظار آغاز نمایش یا برای گذران لحظه ای آرام، بر آنها بنشینند. دانشجویان بسیاری در همین محل گرد هم می آمدند تا برای پروژه ها و برنامه های آینده شان نقشه بکشند و بسیاری نیز روبه روی ساختمان می نشستند تا خود را در یکی از پلاتوهای آن تصور کنند.

به گزارش فرارو، اما به تدریج، چهره این فضا تغییر کرد. افرادی به این جمع اضافه شدند که هر یک به نوعی درگیر آسیب های اجتماعی بودند و از دید برخی سیمای فرهنگی و اجتماعی این محدوده را دگرگون کردند.

در سال 1402، اندکی پیش از آغاز چهل ودومین جشنواره تئاتر فجر، دیواره های سفیدرنگی پیرامون مجموعه تئاتر شهر برپا شد. به مرور، این دیوارها گسترش یافتند و تمام فضای مجموعه را در برگرفتند. قرار بود این پروژه شش ماهه به پایان برسد، اما ماه ها گذشته و هنوز پلاستیک های آبی رنگ میان تئاتر شهر و مردم فاصله ای نامأنوس ایجاد کرده اند.

در میانه همین ماجرا، شهرداری تهران پس از جنگ 12 روزه، در اقدامی بحث برانگیز ماکت ساختمانی ویران شده را در ضلع شمالی بنای تاریخی و فرهنگی تئاتر شهر نصب کرد؛ اقدامی که واکنش های انتقادی گسترده ای را در پی داشت.

اکنون، معماران و کارشناسان شهری معتقدند که چنین تصمیم هایی نه تنها با اصول شهر ایمن و انسانی همخوانی ندارد، بلکه به شکل گیری فضاهایی ناهمگون و گسسته در بافت شهری منجر می شود. اما این مسئله، صرفاً موضوعی معمارانه یا مدیریتی نیست؛ پیامی اجتماعی به همراه داردکه پرسش محوری آن این است: چرا هر بار که بخشی از شهر دچار بی نظمی اجتماعی می شود، نخستین واکنش نهادهای رسمی ساختن دیوار و نرده است؟

حسین ایمانی جاجرمی، رییس موسسه مطالعات و تحقیقات اجتماعی و دانشیار دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران و جامعه شناس شهری در گفت وگو با فرارو به بررسی این مساله پرداخت:

حسین ایمانی جاجرمی به فرارو گفت: به نظر می رسد یکی از دلایل اصلی برای محصور کردن تئاتر شهر، حضور افراد بی خانمان و مصرف کننده مواد مخدر در اطراف آن و روشن کردن آتش در محوطه است. اما چنین رویکردی در واقع نوعی فرار از واقعیت است. مسئله این نیست که اطراف تئاتر شهر چه می گذرد، بلکه این است که اگر نهادهای فرهنگی، شهرداری و معاونت های اجتماعی برای حل این معضلات اقدامی نکنند، در عمل از انجام مسئولیت اجتماعی خود سر باز زده اند.

او افزود: تئاتر شهر، صرفاً یک مکان برای نمایش هنر ناب نیست؛ زیرساختی اجتماعی است که می تواند و باید نقش فعال تری در جامعه ایفا کند. اگر عده ای در اطراف آن پناه گرفته اند، پاسخ این نیست که دیواری دورشان بکشیم تا دیده نشوند، بلکه باید به آن ها رسیدگی کرد. مگر می توان در شهری پر از نابرابری، برای خود جزیره ساخت؟ هیچ دیواری در برابر فقر و بی پناهی مردم تاب نمی آورد. واقعیت شهری را باید پذیرفت، نه پنهان کرد.

این جامعه شناس شهری گفت: اگر مردمی به تئاتر شهر پناه می آورند، بهتر است کاری کنیم این ساختمان به دادشان برسد، نه آن که از آنان روی بگرداند. ما در عصری زندگی می کنیم که به واسطه فاصله طبقاتی و فقر گسترده، هر فرد و نهادی وظیفه دارد هر کاری از دستش برمی آید برای یاری هم وطنان آسیب دیده انجام دهد. تئاتر، موزه، سینما و نهادهای فرهنگی نباید از مردم جدا شوند. باید بپذیرند که در دل همین جامعه با همه مشکلاتش معنا پیدا می کنند و مسئولیتی در قبال بهبود آن دارند.

او اشاره کرد: امروز ثروتمندان در مناطق بسته و محافظت شده ای چون باستی هیلز، لواسان یاکوچه های دروازه دار زندگی می کنند و خود را از سایر مردم جدا کرده اند. اگر قرار باشد تئاتر شهری که با پول مردم ساخته شده نیز چنین راهی برود و از مردم فاصله بگیرد، دیگر نامش تئاتر شهر نیست. این بنا یک نماد عمومی است؛ باید دیده شود، باید در دسترس باشد و باید بی دیوار بماند. بی گمان معمار این بنا اگر قرار بود دیواری دورش داشته باشد، آن را طراحی می کرد، اما هدف از طراحی و ساخت این بنا، دیده شدن است، همانند برج آزادی در میدان آزادی، این ها بناهای یادمانی هستند و با محصور شدن و کشیدن دیوار، مرگ آن ها فرا می رسد .

جاجرمی گفت: پارک دانشجو در گذشته محل کافه بلدیه یا همان کافه شهرداری بود؛ بنایی که در دوران پهلوی اول ساخته شد و اهدافی اجتماعی و فرهنگی را دنبال می کرد، هرچند در چارچوب سیاست های دولت وقت برای مدرن سازی و اروپایی کردن تهران و رفتار مردم. در واقع، حکومت آن زمان می خواست به تهرانی ها فرهنگ کافه نشینی و آداب حضور در فضاهای عمومی مدرن را بیاموزد؛ جایی برای جشن ها، گردهمایی ها و تجربه ی نوعی از زندگی شهری مدرن.

او افزود: اما این بنا به مرور دچار رکود شد. شهرداری با پیمانکار کافه دچار اختلاف شد و به تدریج ساختمان فرسوده گردید تا آن که در نهایت تخریب شد. در اواخر دهه 40 و در ادامه ی سیاست های فرهنگی پهلوی دوم برای گسترش زیرساخت های فرهنگی پایتخت، پروژه هایی همچون موزه فرش ایران، پارک لاله، فرهنگسرای نیاوران و برج آزادی آغاز شد و تئاتر شهر نیز در همین چارچوب ساخته شد. با این حال، تئاتر شهر در نهایت به ملک مشترک مردم تهران تبدیل شد و بخشی از فضای شهری و حافظه ی جمعی شهروندان باقی ماند.

این جامعه شناس گفت: در واقع، تئاتر شهر در گذر زمان با زندگی مردم پیوند خورده است؛ مکانی که نه فقط برای اجرای نمایش، بلکه برای تجربه ی حضور جمعی و فرهنگی در قلب تهران معنا دارد. اتفاقاً امروز بهترین فرصت برای آن است که هنر را به میان مردمی ببریم که گرفتاری های زندگی کمتر به آنان اجازه ی تماس با این عرصه ها را می دهد. در دهه 70، جشنواره روستا و تئاتر خیابانی بارها در همین محوطه برگزار می شد و مردم از سراسر شهر و کشور در آن حضور می یافتند.

او اشاره کرد: اکنون، به جای آنکه این پیوند میان مردم و فضا تقویت شود، با محصور کردن تئاتر شهر، این رابطه قطع می شود. ما نباید از سیاست های فرهنگی رو به جلو عقب نشینی کنیم یا عقب گردی به سوی انزوا و جدایی داشته باشیم. تئاتر شهر، همان طور که از ابتدا برای همه مردم ساخته شد، باید همچنان در دسترس همه بماند.

دانشیار دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران گفت: محصور کردن تئاتر شهر نشان می دهد که شما باور خاصی به فرهنگ و هنر دارید؛ گویی این فضا متعلق به نخبگان است و تماس آن با مردم عادی ممکن است موجب آلودگی شود. این نوع نگاه، دیدگاهی نخبه گرایانه و مبتنی بر طبقات اجتماعی است؛ انگار که ما طبقه ای از مدیران و هنرمندان داریم و در مقابل، طبقه ای فرودست از آدم های عادی. از نگاه مردم، این اقدام چنین معنایی دارد. وقتی با دیوارکشی پیوند میان مردم و فضاهای فرهنگی قطع می شود، در واقع نوعی نگاه طبقاتی به فرهنگ و جامعه بازتاب پیدا می کند.

جاجرمی گفت: اگر تا امروز تئاتر شهر دوام آورده، مردم آن را حفظ کرده اند. مردم می توانستند این بنا را به عنوان نمادی از رژیم گذشته تخریب کنند، اما نکردند. بنابراین این ساختمان اکنون به عنوان دارایی شهر و بخشی از هویت مردم تلقی می شود. کمی به مردم اعتماد کنید و نترسید؛ روشن کردن آتش نباید بهانه ای باشد تا شهر از دارایی خود محروم شود.

او افزود: اگر مساله این است که افرادی بی پناه در این مکان جمع می شوند و ممکن است به بنا آسیب بزنند، می توان یک مرکز خدمات رسانی درست ایجاد کرد. چرا؟ آیا دامن بنا لکه دار می شود؟ این افراد هم ایرانی هستند، نه خارجی. برخورد ما با مسأله اعتیاد غلط است. تحقیقات نشان می دهد که بسیاری از افراد معتاد به دلیل قطع پیوندهای اجتماعی به مواد پناه می آورند. اگر می خواهید کاری انجام دهید که رضایت مردم را جلب کند و خدا را خوش بیاید، باید پیوند این افراد با جامعه را برقرار کنید، نه آن ها را طرد کنید.

او یادآورد شد: وقتی به وضعیت نگاه می کنید، انگار بنا با زبان بی زبانی می گوید: من مسأله ای دارم و شما باید مرکزی برای بی پناهان آماده کنید. با این رویکرد، اعتبار بنا نیز افزایش می یابد. بنابراین، مسئولیت اجتماعی نباید محدود به ساخت وساز باشد؛ پل و مسجد و مدرسه به تنهایی کافی نیست. باید نشان دهید که نگاهتان طردآمیز نیست.

رییس مؤسسه مطالعات و تحقیقات اجتماعی گفت: هنرمندان در این زمینه مسئولیت بزرگی دارند. عرصه هنر از هنرمندان انتظار دارد مسئولیت بیشتری بپذیرند. با حمایت مردم است که هنرمندان روزگار می گذرانند؛ بنابراین وظیفه دارند هنر را به مردم نزدیک و ارزان کنند، نه اینکه آن را جدا و طبقاتی کنند. هنر طبقاتی به درد نمی خورد. اگر صنف یا انجمن دارند، باید مسائل را بیان کنند و به پیوند خود با جامعه و مردم بیندیشند؛ این همان مسئولیت اجتماعی آنان است.

او افزود: ممکن است نگاه شما پلیسی، امنیتی یا اداری باشد، اما نگاه ما اجتماعی است. هنری مقبول و محبوب است که مردم آن را بپسندند. مکان هایی مانند تئاتر شهر باید با مردم در ارتباط باشند و رفت وآمد در آن جریان داشته باشد، زیرا این نشانه موفقیت فضاست. جشنواره ها و مراسم باید مرتب برگزار شوند و فضا برای هنرمندان تازه کار یا کسانی که هنوز دیده نشده اند فراهم شود تا شناخته شوند.

او در نهایت تاکید کرد: اگر با رویکرد فعلی پیش برویم، به زودی شاهد دیوارکشی دور بسیاری از نمادها و مراکز هنری، دانشگاهی و اداری خواهیم بود، زیرا اغلب با مسائل مشابه مواجه اند. این نشان دهنده شکست در حل مسائل اجتماعی است؛ انگار می خواهید هزینه و سرمایه خود را از جامعه جدا کنید. ما نمی توانیم بخشی عمل کنیم؛ زندگی برخلاف نگاه اداری بخشی نیست. این بنا با بودجه عمومی ساخته شده و در ساخت آن، از افراد روستایی تا ثروتمندان سهیم بوده اند، و چه بسا افراد فقیر بیشتر سهیم بوده اند، زیرا بیشترین فشار مالیاتی را تحمل کرده اند. تئاتر شهر، همان گونه که نام آن نشان می دهد، دارایی و فضای مشترک مردم تهران است، بخشی از هویت جمعی و خاطره ذهنی شهر است، جدا کردن این بنا با این حجم از فرهنگ معنوی، بی تردید عملی نابخشودنی است .