در شرایطی که کارشناسان سیاست خارجی و دیپلمات های پیشکسوت ایران به کرات در گفت وگوها و بیانیه های خود خواستار بازگشت توازن به سیاست خارجی کشور می شوند و یکی از چالش های اساسی سیاست خارجی جمهوری اسلامی را فقدان توازن در روابط خارجی توصیف می کنند، بگومگوی غیرمستقیم محمدجواد ظریف، وزیر امور خارجه پیشین جمهوری اسلامی ایران و سرگیی لاوروف، وزیر خارجه روسیه بار دیگر بر آتش دعوای داخلی میان سیاست تکیه به شرق و توافق با غرب دمیده است. محمدجواد ظریف، اخیراً در یک سخنرانی خود به تندی به سیاست های روسیه در قبال جمهوری اسلامی ایران حمله کرده است.

به گزارش هم میهن، ظریف که در پاسخ به اظهارات تازه منتشرشده از سوی سرگیی لاوروف در خصوص تعجب مسکو از پذیرش مکانیسم اسنپ بک از سوی مذاکره کنندگان ایران سخن می گفت، تصریح کرد: در جریان مذاکرات اتمی آقای لاوروف و فرانسوی ها پیشنهادی در مورد وضعیت قطعنامه های گذشته شورای امنیت علیه ایران دادند که خیلی بد بود و ما تلاش زیادی کردیم تا آن پیشنهاد را کنار بگذاریم.… حالا می گوید ظریف رفته این کار را کرده، البته من تا الان ملاحظه کردم و چیزی نگفتم. پیش از این لاوروف در یک نشست خبری در جمع خبرنگاران عرب در مسکو گفت: واقعیتش را بخواهید [پذیرش اسنپ بک توسط ظریف] برای ما یک غافل گیری بود. اما اگر شرکای ایرانی ما این سازوکار را پذیرفتند که راستش را بخواهید یک دام حقوقی بود، جایی برای اعتراض ما وجود نداشت. البته می توانم درک کنم که چرا ظریف ممکن است چنین فرمول غیرمتعارفی را بپذیرد.

واقعیت این است که پاسخ لاوروف به سوال خبرنگار درباره اسنپ بک، پاسخی شخصی نبود. بلکه پاسخی بود که از زبان وزیرامورخارجه روسیه بیان شده بود. ضمن اینکه لاوروف در سخنان خود ظریف را به عنوان نماینده ایران در مذاکرات شناخته است و بلافاصله بعد از آن از عبارت شرکای ایرانی ما استفاده کرده است. بنابراین به نظر می رسد که لاوروف اشاره شخصی به ظریف نداشته است. اینکه چرا آقای ظریف این سوال را شخصی برداشت کرده اند، جای سوال است.

به هر حال اظهارات متقابل ظریف و لاوروف، بار دیگر دعوای اردوگاه مذاکره با غرب و اردوگاه نگاه به شرق را در سیاست خارجی احیا کرد. اظهارات ظریف شنبه این هفته بلافاصله به تیتر یک تعدادی از روزنامه ها تبدیل شد و در ادامه هفته نیز تعدادی از رسانه های جناح مقابل تلاش به پاسخگویی به این اظهارنظرها کردند. در میان افکار عمومی هم بحث داغ رویکردهای روسیه به ایران دوباره احیا شد.

در این میان کسی به این نکته توجهی نکرد که آنچه روس ها در قبال ایران می کنند براساس منافع شان است نه چیزی کمتر و نه چیزی بیشتر. کینه و خصومت ذهنی در سیاست بین الملل معنا ندارد بلکه این منافع است که مبنای تصمیم گیری قرار می گیرد. اما زمانی که مباحثه میان دیپلمات ها شخصی شود، همان منافع هم رنگ می بازد و دستمایه دعواهای سیاست داخلی می شود.

بدیهی است که سخن ظریف این نیست که ایران باید با روسیه دشمنی کند. چه اینکه خودش بارها اعلام کرده که ایران باید با همسایه شمالی خود روابط نزدیکی داشته باشد. حرف ظریف این است که این رابطه باید مبتنی بر منافع باشد نه دریافت های ذهنی مبتنی بر توهم. اما نوع رفتار ظریف نه تنها این هدف را محقق نمی کند بلکه این مبحث مهم را در دعواهای سیاست داخلی ایران به حاشیه می راند.

البته مشخص نیست انگیزه و اهداف سرگیی لاوروف از بیان خاطرات مذاکرات برجام در شرایط فعلی چه بوده، اما آنچه مشخص است این است که دعوای لفظی ظریف و لاوروف که محدود به شرایط فعلی نمی شود و در طول سال های پس از وزارت امور خارجه ظریف چند بار تکرار شده است، و هیچ وقت کمکی به سیاست خارجی ایران نکرده است.

خوب یا بد، درست یا غلط، روسیه، حداقل در مواضع اعلامی، در حال حاضر یکی از شرکای اصلی ایران در مقابله با سیاست های غرب در بازگرداندن تحریم های شورای امنیت سازمان ملل متحد است و در بیانیه ها و نامه های رسمی که در روزهای اخیر منتشر کرده است، تاکید کرده که بازگشت قطعنامه های 6گانه پیشین شورای امنیت را قبول ندارد و باور دارد که قطعنامه 2231 شورای امنیت سازمان ملل متحد بر اساس محتوای آن در روز شنبه 26 مهر کاملاً خاتمه یافته است و موضوع عدم اشاعه هسته ای در پرونده ایران به طور کامل از دستور کار شورای امنیت سازمان ملل خارج شده است.

با توجه به عضویت دائم و حق وتوی چین و روسیه در شورای امنیت سازمان ملل متحد، این موضع دو کشور، اگر از اقدامات عملی آنها همراه شود، می تواند کمک های زیادی به ایران در مقابله با تلاش های دیگر کشورهای غربی برای توسعه و گسترش تحریم های شورای امنیت و احتمال صدور قطعنامه های جدید کند.

البته در سمت مدافعان روابط بسیار نزدیک با روسیه نیز، اختلاف دیدگاه هایی وجود دارد. برای مثال، روزنامه کیهان در گزارش روز یک شنبه خود با عنوان شلیک نیابتی از پشت به دیپلماسی خنثی سازی تحریم ها در واکنش به اظهارات ظریف می نویسد: تکیه بر شرق، یعنی تکیه بر بلوک در حال صعود قدرت؛ بلوکی که همزمان در اقتصاد، انرژی، فناوری و امنیت، نظم جهانی جدیدی را رقم می زند. این روزنامه با اشاره مستقیم به اظهارات اخیر ظریف در مورد روسیه می نویسد که این اظهارات واکنشی روانی به پایان دوران انحصار فکری غرب است.

برخلاف روزنامه کیهان، خبرگزاری فارس اتحاد ایران و شرق را یک اتحاد مطلق نمی داند. این خبرگزاری می نویسد: تعامل با شرق نه به معنای اتحاد مطلق بلکه به معنای استفاده هوشمندانه از فرصت ها برای تضمین منافع ملی است. به نوشته فارس راهبرد ایران در دهه های اخیر، تلاش برای ایجاد توازن میان قدرت های جهانی است. در این چارچوب، تعامل سازنده با شرق به عنوان یک فرصت استراتژیک، زمینه ساز حفظ استقلال سیاسی و توسعه اقتصادی کشور است.

به نظر نمی رسد که در شرایط کنونی که روسیه و چین به عنوان دو شریک اصلی سیاست خارجی ایران در مقابل تلاش کشورهای غربی برای بازگرداندن تحریم های شورای امنیت مقاومت کرده اند و نه تنها با صدور بیانیه، بلکه با امضای نامه رسمی به شورای امنیت تعهد خود را به انقضای قطعنامه 2231 و مشروع ندانستن فرآیند اسنپ بک و بازگشت قطعنامه های پیشین شورای امنیت اعلام کرده اند، وزارت امور خارجه قصد داشته باشد در مباحثی وارد شود که باعث تضعیف روابط ایران با مسکو و پکن شود.

سیدعباس عراقچی، وزیر امور خارجه جمهوری اسلامی ایران در واکنش به شکل گرفتن فضای تقابلی در رسانه ها در مورد روابط ایران با روسیه در پی سخنرانی روز جمعه محمدجواد ظریف، در مصاحبه ای تصریح کرد: همکاری های گسترده تهران و مسکو نشانه ای از شراکت پایدار و بلندمدت است که با امضای سند همکاری جامع 20 ساله بیش از پیش تقویت شده است. این دیپلمات ارشد جمهوری اسلامی که نقش بارزی در مذاکرات برجام داشت، ضمن اشاره به اینکه بارها تاکنون در مورد حواشی برجام به تشریح سخن گفته است، تاکید کرد: آنچه در شرایط کنونی اهمیت دارد، تمرکز بر تقویت موضع ایران و کشورهای هم فکر در شورای امنیت و حفظ وحدت و انسجام ملی برای پیشبرد منافع عالیه کشورمان است.

دعواهای سیاسی در داخل کشور برای مذاکره با غرب یا تکیه به شرق هم بعید است در شرایط فعلی به سیاست خارجی کشور کمکی بکند. هرچند محمدجواد ظریف در نوشته ها و سخنرانی های خود تلاش می کند تا ضمن تاکید بر ضرورت توسعه روابط حسنه با مسکو، نسبت به اعتماد چشم بسته به روسیه هشدار دهد، اما در شرایط فعلی اظهارات ظریف از سوی منتقدانش به عنوان اقدامی برای تخریب روابط ایران و روسیه برداشت می شود و این احساس را ایجاد کرده است که ظریف تلاش می کند تا روابط تهران و مسکو را تخریب کند.

از سوی دیگر اظهارات لاوروف هم که در جمع تعدادی از خبرنگاران عرب در حاشیه نشست مشترک کشورهای عربی و روسیه در مسکو بیان شده بود، کمکی به موضع ایران نمی کند. روشن است که تصمیم به پذیرش برجام، یک تصمیم کلان در جمهوری اسلامی ایران بود که آگاهانه و با احاطه بر متن توافق گرفته شد. اینکه چرا لاوروف تصمیم گرفته است چنین بیاناتی را مطرح کند که نتایج آن در صحنه سیاست داخلی ایران روشن و قابل پیش بینی است، روشن نیست. اما نتایج این اقدام لاوروف نیز، به سهم خود، در تشدید دوگانه سازی تعامل با شرق و تعامل با غرب در افکار عمومی و فاصله گرفتن از تلاش برای شکل دادن به توازن در روابط خارجی جمهوری اسلامی کاملاً واضح و قابل مشاهده است.

صرف اشاره به اسنپ بک به عنوان مخلوق ظریف در اظهارات لاوروف، اظهارنظری خلاف واقعیت های سیاست خارجی ایران است. بند بند برجام پیش از انعقاد در چارچوب نظام تصمیم گیری جمهوری اسلامی ایران مورد بررسی قرار گرفت و با تایید بالاترین مقام های سیاسی و امنیتی کشور و در پایان با تصویب مجلس شورای اسلامی اجرایی شد.

در واقع مذاکرات ظریف و موافقت او با سازوکارهای مورد استفاده در برجام، نظر شخصی ظریف در مذاکرات ایران و 1+5 نبود و موضع جمهوری اسلامی ایران بود. به همین دلیل به نظر می رسد که بازی مقصرنمایی کنونی از اساس زیر سوال بردن کل نظام تصمیم گیری سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران است. تضعیف نظام تصمیم گیری سیاست خارجی و امنیت ملی جمهوری اسلامی موضع دستگاه دیپلماسی جمهوری اسلامی در شرایط فعلی را نیز تضعیف خواهد کرد.