در سال 1370 در تهران، انجمنی غیرانتفاعی و مستقل در حوزه جامعه شناسی توسط گروهی از جامعه شناسان ازجمله غلام عباس توسلی و محمد عبداللهی شکل گرفت؛ انجمنی که قرار بود در حوزه جامعه شناسی، با ساخت پیوند با جامعه و گسترش آموزش عمومی جامعه شناسی، مسیری برای بازتعریف جایگاه علوم انسانی در کشور ایجاد کند و از سوی دیگر، امکانی برای اشتراک گذاری و بحث میان محققان و استادان علوم اجتماعی بسازد تا فضای راکد این حوزه در دانشگاه ها تغییر کند.

به گزارش شرق، اما حالا در سال 1404، بعد از بیش از سه دهه فعالیت، این انجمن با مشکلات متعددی در مسیر فعالیت خود مواجه است؛ از فقدان منابع مالی و حمایت های اقتصادی تا سنگ اندازی که باعث شده بقای این انجمن دچار تردید شود، چه برسد به وظایف آن. انجمن جامعه شناسی که مهم ترین نهاد مستقل این علم است، این روزها به دنبال مکانی ثابت و آرامشی حداقلی برای فعالیت علمی می گردد.

مرداد 1403، در روزهایی که کشور درگیر مسائل مختلفی بود، شهرداری تهران، در اقدامی پرابهام، مرکز آموزش های انجمن جامعه شناسی را بدون حضور متولیان آن تخلیه کرد.

مریم غلامی ، کارشناس و مسئول وقت مرکز آموزش انجمن جامعه شناسی بود. او درباره این ماجرا می گوید: در سال 1392 زمانی که مؤسسات آموزشی زیادی وجود نداشتند، محمدامین قانعی راد، رییس وقت انجمن جامعه شناسی، تصمیم به تأسیس چنین مرکزی گرفت. او معتقد بود باید فرصتی ساخت تا افراد محصل یا مدرس در دانشکده های علوم اجتماعی که با محدودیت سرفصل ها و روش ها دست و پنجه نرم می کنند و همین طور افراد خارج از میدان علم جامعه شناسی که دغدغه های اجتماعی دارند، با هم مواجه شوند و توان تعامل و توسعه علم خود را داشته باشند .

غلامی می گوید با چنین طرح و دغدغه ای، در آن سال ها انجمن جامعه شناسی توانست با همراهی شهرداری و شورای شهر محلی برای فعالیت های خود پیدا کند: در دوره شهردار وقت، پس از کشمکش های فراوان، انجمن توانست مکانی برای فعالیت های خود بگیرد. ما در ابتدای فعالیت 25 کلاس تعریف کردیم و استقبال زیادی نیز از برنامه ها شد؛ زیرا نیاز به چنین فضایی در جامعه به شدت وجود داشت. ما از دانش آموزان دبیرستانی تا زنان و مردانی مسن در میان مخاطبین خود داشتیم و توانستیم فعالیت های خوبی کنیم .

اما فعالیت های آزاد و متعدد این مرکز تا زمانی ادامه داشت که شهردار و مسئولان شهرداری تهران پس از انتخابات سال 1400 تغییر کردند: در شورای شهر پنجم، مصوب شده بود ساختمان مرکز آموزش های انجمن جامعه شناسی و ساختمان هایی متعلق به نزدیک صد مرکز دیگر تا زمانی که مشغول به فعالیت باشند، باید مورد حمایت شهرداری باشند و حق بازپس گیری ساختمان از آن ها وجود ندارد. اما در دوره شهردار جدید، فشارهای شهرداری تهران بر انجمن کم کم شدت گرفت. ما بارها با حکم و دستور تخلیه مواجه شدیم و هر بار با نشان دادن قرارداد خود و مصوبه شورای شهر، به ما می گفتند مسئله حل شده است. اما در سال 1403 شهرداری تهران با این حرف که ما برای خرید واگن مترو نیازمند پول هستیم و باید ساختمان ها را بفروشیم، شروع به افزایش فشار و ارسال نامه تخلیه برای مرکز آموزش های انجمن جامعه شناسی کرد .

او می گوید اقدامات شهرداری حتی برخلاف قول و قرارهایی بود که در این دوره گذاشته بودند: رییس انجمن جامعه شناسی و مسئولان، بارها با شهرداری جلسه گذاشتند و حتی قرار شد به دلیل اینکه شهرداری نیز از این ارتباط و ساختمان سود ببرد، دوره هایی برای کارمندان شهرداری در حوزه علوم اجتماعی به شکل رایگان برگزار شود. اما بعد از مدتی نامه آمد که چنین قراری نداریم و باید ساختمان را تخلیه کنید .

سرانجام نیز شهرداری تهران، مانند همان رفتاری که با خانه اندیشمندان کرد، خود با شکستن قفل، ساختمان را از انجمن گرفت: در مرداد 1403، در روزی که هیچ کس در ساختمان نبود، شهرداری با شکستن قفل وارد ساختمان شد و تمام اموال انجمن را تخلیه کرد. تا الان هم تلاش های ما برای بازپس گیری اموال ناکام مانده است .

به گفته غلامی، شهرداری فعلی اساسا با وجود انجمن جامعه شناسی مشکل دارد: در دوره شهرداری جدید بارها مسئولان مختلف به ما گفتند که اعتقاد دارند انجمن جامعه شناسی باید منحل شود و این خواسته که بر طبق قانون و قرارداد ساختمانی به مرکز آموزش های انجمن اختصاص داده شود، یک خواسته زیادی است . حالا نیز این مرکز بسته شده است.

شیرین احمدنیا ، دانشیار رشته جمعیت شناسی در دانشگاه علامه طباطبایی است که به تازگی به عنوان اولین رییس زن انجمن جامعه شناسی انتخاب شده؛ انتخابی که موجی از امید را نسبت به انجمن جامعه شناسی ایجاد کرد.

او درباره وضعیت فعلی انجمن جامعه شناسی و بقای این انجمن با وجود فشارهای موجود به می گوید: باید یادآوری کرد که هنوز هستند کسانی که با اسم جامعه شناسی به عنوان یک رشته علمی مشکل دارند و زمانی هم در ابتدای انقلاب فرهنگی سال 1359 اساسا عزم و قصد جدی برای تعطیلی این رشته وجود داشت. بااین حال می دانیم که انجمن جامعه شناسی ایران، نهادی است با سابقه طولانی که در سال 1370 توسط گروهی از دغدغه مندان مسائل اجتماعی ایران تأسیس شد و از آن سال ها به بعد در تمام فرازونشیب های سیاسی و اجتماعی، با تلاش جامعه شناسان طیف های مختلف و با درایت مدیران و اعضای خود، تاکنون توانسته در هر مرحله از مقاطع دشوار، از انواع فشارها، موانع، محدودیت های تحمیلی، تهدیدها، تنگ نظری ها و سنگ اندازی ها به سلامت عبور کند .

مدیر انجمن جامعه شناسی ایران می گوید این انجمن باید هم حافظ استقلال و پویایی رشته جامعه شناسی باشد و هم به مسائل عینی جامعه پاسخ بدهد: انجمن های علمی فضاهای بازتری در مقایسه با دانشگاه ها در اختیار دارند و از امکان طرح و تحلیل مسائل روز و آنچه در نظر برخی حاشیه های ناامن تلقی می شود، بیشتر برخوردارند؛ چراکه وظیفه دارند به مردم پاسخ گو باشند. انجمن جامعه شناسی ایران به عنوان نهاد علمی و مدنی باید تلاش کند میان دانشگاه و جامعه پل ارتباطی ایجاد کند. باید همواره بکوشد علم جامعه شناسی را از اتاق های دسترس ناپذیر دانشگاهی و از حاشیه به متن گفت وگوهای اجتماعی بازگرداند .

این استاد دانشگاه اما می گوید مشکلات ساختاری درونی این انجمن و همین طور مشکلات ناشی از ساختار کلی نظام علمی کشور بر فعالیت ها تأثیر مستقیم گذاشته است: در سطح درونی، محدودیت منابع مالی و اداری، کمبود نیروی اجرایی ثابت و حرفه ای و دشواری در تداوم ارتباط فعال با اعضا، ازجمله موانعی هستند که روند برنامه ریزی و اجرای پروژه ها را کُند می کنند. افزون بر این، تمرکز فعالیت ها در تهران و کمبود امکانات در شعب استانی، موجب شده ظرفیت علمی جامعه شناسان در سراسر کشور به طور کامل به کار گرفته نشود. منابع مالی انجمن محدود و ناکافی هستند، از نظر استقرار، دفتر مرکزی ما هنوز در محل دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران است و انجمن از خود فضای فیزیکی مستقلی ندارد.

اما موانع بیرونی نیز تأثیر عمیقی دارند. آن طور که گفتم علوم اجتماعی در کشور ما هنوز در جایگاه بایسته خود در تصمیم سازی های کلان قرار نگرفته است. نگاه سیاست گذاران به پژوهش های اجتماعی گاه ابزاری و کوتاه مدت است؛ درحالی که جامعه شناسی به درک بلندمدت از تغییرات اجتماعی نیاز دارد. نبود حمایت های پایدار در جهت توسعه پژوهش ها، محدودیت در دسترسی به داده ها به ویژه داده های مهمی که مهر محرمانه می خورند و محدودیت هایی که گاه در ارتباط با برگزاری نشست هایی با موضوعاتی که حساس یا امنیتی تلقی می شوند و ممانعت از دعوت از برخی صاحب نظرانی که باید از فیلترهای خاصی عبور کند، بر فعالیت های انجمن سایه افکنده اند .

به گفته رییس انجمن جامعه شناسی، این انجمن تاکنون بیشتر بر منابع درون زا مانند حق عضویت، برگزاری دوره های آموزشی و گاه همکاری در پروژه های پژوهشی متکی بوده است. بااین حال، روشن است که برای تداوم و گسترش فعالیت ها، نیاز به منابع پایدار و شفاف داریم. انجمن در سال های اخیر رویکرد خود را به سمت جلب حمایت های نهادی و غیردولتی سوق داده است تا بتواند استقلال مالی و در نتیجه استقلال فکری و اعتبار خود به عنوان نهاد مدنی را حفظ کند .

یکی از مهم ترین معضلات انجمن در سال اخیر بسته شدن مرکز آموزش های آن به واسطه بازپس گیری فضای آموزش توسط شهرداری تهران در مرداد 1403 است، رییس انجمن جامعه شناسی، بازتأسیس این مرکز را جزء اهداف انجمن می داند: مرکز آموزش انجمن، قبل از بسته شدن مکان فیزیکی اش که چند سال پیش توسط شهرداری وقت تهران در اختیار انجمن جامعه شناسی ایران قرار گرفته بود و سال گذشته با تعطیلی اجباری از سوی شهرداری جدید مواجه شد، در سال های گذشته تجربه های موفقی در برگزاری کلاس ها و کارگاه های علمی متنوع داشت. اخیرا، با توجه به خلأ و نیازی که برای افتتاح مجدد آن احساس می شد، هیئت مدیره دوره قبل انجمن، از گروهی از جوانان توانمند و مستعد دعوت کردند که عهده دار اداره این بخش از زیرمجموعه های انجمن شوند .

سعید معیدفر ، رییس پیشین انجمن جامعه شناسی است، او که از استادان بازنشسته دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران است، معتقد است که وجود انجمن های علمی باعث رفع نقص مهمی در دانشگاه خواهد شد: هر دانشگاه و مرکز علمی دارد در تولید دانشجو و گسترش تعداد فارغ التحصیلان تلاش می کند، اما یک نقص جدی وجود دارد که آن فقر اجتماعات علمی است.

اگر به تاریخ علم مراجعه کنیم، در جایی معمولا علم توسعه پیدا می کند که در آنجا اجتماعات علمی قوی وجود داشته باشد؛ در دانشگاه های ما گروه های علمی متأسفانه هیچ کدام کارکرد اجتماعات علمی را ندارند و صرفا محلی برای توزیع واحدهای درسی و پایان نامه ها هستند. خود من سال ها در گروه جامعه شناسی دانشگاه تهران که یکی از گروه های مرجع این رشته است، عضو بودم ولی دریغ از اینکه یک فرصتی در زمان برگزاری این گروه ها ایجاد شود و مثلا راجع به کتابی، اندیشه ای، مطلبی، یافته جدیدی، گفت وگو و بحث شود. انجمن های علمی به نظر می رسد می توانند این نقص را برطرف کنند .

به گفته او، اما ضعیف ترشدن ممتد اجتماع و جامعه شهروندی در ایران بر این کارکرد مهم انجمن های علمی تأثیر مستقیم گذاشته است: ما در کشوری زندگی می کنیم که متأسفانه هرچه جلوتر آمدیم، اجتماع و جامعه شهروندی ضعیف تر شده است. اجتماعات علمی در کشورهای توسعه یافته شکل می گیرد چون بسترهای مورد نیاز آن از جمله آمادگی افراد و نهادهای مدنی متکثر وجود دارد. در کشور ما متأسفانه عرصه های دیگر فعالیت های مدنی یا ضعیف است یا اصلا وجود ندارد، در نتیجه از انجمن های علمی انتظارات صنفی، حزبی و کارکردهای متکثر مرتبط با آسیب های اجتماعی می رود و در نتیجه فعالیت های علمی انجمن مورد فشار و افت قرار می گیرد .

این استاد جامعه شناسی بر نقش حاکمیت نیز تأکید دارد: در کشور ما هر فعالیتی یک نسبتی با مسائل سیاسی جامعه پیدا می کند، این مسئله باعث می شود خصوصا در رشته هایی مثل جامعه شناسی، مداخلات و محدودیت های مختلفی ایجاد شود. برای مثال دفتر انجمن جامعه شناسی سال هاست در دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران قرار دارد و این نبود استقلال در داشتن مکان که گریبان گیر بسیاری از نهادهای مدنی است، باعث کاهش استقلال و آزادی انجمن ها و نهادهای مدنی شده است .

معیدفر در سال 1403 و هنگام بسته شدن مرکز آموزش های انجمن جامعه شناسی توسط شهرداری، رییس انجمن بود: متأسفانه وابستگی در چنین امکاناتی، باعث شده است فعالیت های انجمن در دوره های مختلف مورد قبض و بسط قرار بگیرد. این مرکز که جریان ساز بود و آموزش جامعه محور ارائه می داد در شورای شهر و با تعامل شهردار وقت در سال 92-93 دارای مکان شد و شروع به فعالیت کرد. اما متأسفانه شهرداری تهران در دوره جدید آن را تعطیل کرد و ما با مجموعه مشکلاتی مواجه شدیم. اموال انجمن در انبارهای شهرداری سرگردان مانده و دست به دست می شود. ما در دولت قبل، حتی دفتر مرکزی انجمن در دانشکده علوم اجتماعی را نیز در اختیار نداشتیم و تنها دبیرخانه فعال بود .

معیدفر می گوید در حال حاضر نیز انجمن با مشکلات متعددی روبه روست: ما در دوره دولت جدید فرصتی برای برگزاری نشست و برنامه در دفتر انجمن در دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران پیدا کرده ایم، اما هنوز با مشکلاتی روبه رو هستیم. حراست دائما ما را مورد بازخواست قرار می دهد و ما هر روز به جای اینکه به فکر برنامه ها باشیم، باید پاسخ گوی حراست و نهادهای مختلف شویم .

در بند 5 اصل سوم قانون اساسی درباره وظایف دولت گفته شده: دولت موظف به بالابردن سطح آگاهی های عمومی در همه زمینه ها با استفاده درست از مطبوعات، رسانه های گروهی و دیگر وسایل است . همین طور در اصل 26 قانون اساسی به شکل مشخص به آزادی تشکل ها، احزاب، جمعیت ها و انجمن های غیردولتی مشروط به اصول استقلال، آزادی، وحدت ملی، موازین اسلامی و اساس جمهوری اسلامی تأکید شده است.

اقدامات متعدد شهرداری تهران در تصرف فضاهای متعلق به تشکل ها و نهادهای مدنی و علمی، فشار بر انجمن ها و تشکل های مستقل برای تغییر رویکرد خود و همین طور تأسیس انجمن ها و نهادهای جعلی برای جایگزینی با نهادهای بسته شده، همه و همه بر ضد قانون اساسی ایران و اصول مرتبط با آزادی های مدنی و شهروندی است.

انجمن جامعه شناسی ایران یکی از ده ها و صدها نهاد و تشکلی است که در سال های اخیر توسط نهادهای مختلف از جمله شهرداری تهران با محدودیت و فشار روبه رو شده. بسیاری از نهادهای مدنی با این فشارها به انحلال کشیده شدند و بسیاری نیز مثل انجمن جامعه شناسی به سختی در حال ادامه فعالیت هستند. اگر در پرتو شعار اصلی دولت چهاردهم با عنوان وفاق ملی وضعیت این نهادها و تشکل ها را ببینیم، باید پرسید حلقه وفاق تا کجاست که این نهادها و گروه های مستقل و مردمی هیچ کدام در آن قرار نگرفته اند و شهرداری و دیگر بخش های دولت دائم در حال افزایش فشار بر این گروه ها و نهادها هستند.