امروزه در میان نسل های جدید همه جوامع، گرایشی روزافزون به مصرف مواد مخدر وجود دارد، گرایشی که حتی در کشورهای توسعه یافته و مرفه نیز دیده می شود. کارشناسان، دلایل متعددی برای این گرایش برمی شمارند، از جمله تحمل ناپذیری رنج.

به گزارش اطلاعات، کاهش سن ابتلا به اعتیاد در کشور ما نیز به قدری عیان است که نیازی به آمار و ارقام ندارد. گشتی کوتاه در کوچه و خیابان های شهر به ویژه در اطراف مدارس، گویای ماجراست. هشدارهای متعدد متولیان آموزش و پرورش هم نمی تواند در این مورد تغییری ایجاد کند، چرا که ریشه این معضل از جاهایی دیگر به جز محیط های آموزشی آب می خورد و اساسا هشدار نمی تواند اتفاق مثبتی را رقم بزند!

مواد مخدر جدید مورداستفاده توسط نوجوانان، عموما از نوع خیال انگیز است و آنچه افراد را به مصرف این گونه مواد سوق می دهد، احتمالا ریشه در نارضایتی از شرایطی دارد که برای رهایی از آن راهکاری پیش بینی نشده. در واقع، مواد مخدر پناهی است برای فرار از واقعیت های امروز و رنج هایی که بر دوش نوجوانان و جوانان قرار دارد، از دردهای اقتصادی تا اضطراب فزاینده ای که به طرق مختلف به جامعه تزریق می شود.

تلخی شرایط زندگی، اگر راهکاری برای آن دیده نشود، ما را به عالم خیال سوق می دهد. مهرداد احمدی شیخانی، گرافیست و فعال اجتماعی می گوید: در مورد ارتباط اعتیاد و شرایط اجتماعی زیاد صحبت شده ولی باید بدانیم در نسل جدید کشورهای مرفه هم چنین گرایشی وجود دارد، حتی با این که فرصت های بهتری دارند و فشارهای اجتماعی زیاد نیست. برای همین شاید لازم باشد مسأله از زاویه ای دیگر دیده شود.

وی می افزاید: جهان خیال، شیرین و لذت بخش است. وقتی در جهان واقع، رقیبی برای لذت خیال وجود نداشته نباشد، جهان خیال از جهان واقع سبقت می گیرد و رسیدن به آن خوشایندتر می شود. این خوشایند شدن می تواند افراد را به عواملی که جهان خیال را تشدید می کنند وابسته سازد. این که در جهان واقع، سختی و رنج بالا می رود، کمک می کند تا افراد به سمت جهان خیال سوق پیدا کنند تا به دنیای مطلوب و لذت بخش برسند، هر چند که قابل لمس نباشد. به طور خلاصه هر چقدر جهان واقع، سخت تر باشد جهان خیال برای افراد جذاب تر خواهد شد.

جامعه ما در سال های اخیر با رنج های فراوانی روبه روست. تلاش برای مهاجرت، نشانه بارزی از این رنج روزافزون است؛ رنجی که می توانست با تصمیم گیری های درست کاهش پیدا کند.

عضو انجمن گرافیک ایران، تمایل هنرمندان به مصرف مواد را مثالی می داند که پناه بردن خیل عظیمی از نوجوانان به اعتیاد را توجیه می کند: در مورد اعتیاد هنرمندان به مواد مخدر، اخبار بسیاری می شنویم. اما چرا؟ چون هنرمند برای آفرینش هنری به قدرت تخیل نیاز دارد و مواد مخدر، جهان خیال را تقویت می کند. پس هنرمندی که با خیال سر و کار دارد، احتمالا بخواهد آن را تجربه کند. موضوع جدیدی هم نیست. نه این که بخواهم تمایل هنرمندان به مواد را توجیه کنم یا قبح آن را تقلیل دهم، بلکه می خواهم بگویم همان اتفاقی که در مورد هنرمند می افتد، به صورت گسترده در میان نوجوانان و جوانان افتاده و آن ها برای فرار از رنج، به جهان خیال پناه می برند.

احمدی شیخانی می افزاید: ماده افیونی در درجه اول به بالا رفتن توان تخیل می انجامد.

با این حال افیون می تواند هر چیزی باشد، در واقع می توان هر چیزی را که به تخیل دامن بزند افیون تلقی کرد. مثلا تصوراتی که باعث می شود ما قدرت و توان خود را بالاتر از واقعیت ببینیم، مثالی است که نشان می دهد الزاما نیاز به مصرف مواد نیست! آنچه اعتیاد می آورد، احساس لذت است، حتی اگر واقعی نباشد.

نمی توانیم از همه بخواهیم در یک جهان نامطلوب و دور از انتظار، احساس خوشبختی کنند. مهرداد احمدی شیخانی با اشاره به این گزاره می گوید: استفاده از موادی که جهان خیال را تقویت می کند، زمانی بیشتر می شود که جهان واقعی تلخ بوده و مطلوبیت نداشته باشد. نمی توانیم در جهان واقع، نامطلوب باشیم و بعد بگوییم کسی به جهان خیال نرود. نیازهای عاطفی و احساسی، افراد را به سمت جهان خیال سوق می دهد.

حتی با وجود این که همه می دانند افیون، قرض کردن خیال و بدهکار شدن احساسی است، ولی فشار رنج باعث می شود برخی به سمت آن بروند.

کسی که از مواد استفاده می کند به احساس خود بدهکار شده و این بدهی هر روز بیشتر می شود، چون نیاز به استفاده از مواد برای فرار از واقعیت به صورت روزمره بالا می رود. ماده افیونی، بدهکاری خیالی و احساسی پیش می آورد و این بدهکاری در جهان مدرن با سرعت بیشتری رخ می دهد.

این استاد گرافیک مطبوعاتی به تکانه های اقتصادی اشاره می کند و می افزاید: فرض کنید در جامعه، افراد در طول یک شب، 10 درصد ارزش دارایی خود را از دست بدهند، بدون این که تقصیری داشته باشند. برای فرار از رنج چنین شرایطی، چه کاری می توانند بکنند به جز پناه بردن به جهان خیال!؟

یکی دیگر از عوامل گرایش به جهان خیال، ترسناک بودن واقعیت است. بخشی از این ترس، واقعی و بخشی دیگر ترسی است که خانواده و جامعه به فرزندان تزریق می کنند.

مهرداد شیخانی می گوید: دو فرزند جوان دارم که حتی به سیگار هم لب نزده اند. یکی از روش های تربیتی ام این بوده که آن ها را تا حد ممکن از جهان واقع نترسانم، پس واقعیت برایشان آن قدری بد تصور نمی شد که بخواهند برای تقلیل آن به جهان خیال پناه ببرند.

وی توضیح می دهد: ما از چیزی می گریزیم که از آن می ترسیم. جهان واقع، واقعا ترسناک است. اگر توانایی این را داشته باشیم که با واقعیات روبه رو شویم و راه حل پیدا کنیم، بر ترس جهان واقع غلبه می کنیم و اگر نتوانیم، به خیال پناه می بریم که یکی از ابزارهای آن مواد است.

این گرافیست مطبوعات می افزاید: تلاشم این بود که جهان را برای بچه ها ترسناک نکنم یا حداقل ترسناکتر از آنچه هست جلوه ندهم. خانه مثل بازی تدارکاتی برای فرزندان است. اگر در خانه خوب بازی کنند با جهان واقع به درستی مواجه می شوند. زمانی که به مسابقه و دنیای بیرونی می روند نمی بازند، یا حداقل با خوردن یک گل می بازند! ما کنترلی بر جهان بیرون خانه برای فرزندان خود نداریم، اگر عناصر را درست بچینیم تا فرزندان از نظر عاطفی و روانی، فهمی در ارتباط با جهان بیرونی به دست بیاورند، احتمال آسیب آن ها کم خواهد شد؛ به ویژه این که در شرایط فعلی، دسترسی جوانان و نوجوانان به مواد بسیار راحت است.

بسیاری از کارشناسان بر این باورند که محیط، تأثیرگذارترین عامل در گرایش نوجوانان به مواد مخدر است. امان الله قرایی مقدم، جامعه شناس می گوید: بر اساس تئوری علمی کورت لوین که در دهه 40 مطرح شد، میدان زندگی یا فضای حیاتی ، تأثیر اصلی بر نوع گرایش انسان ها دارد.

وی می افزاید: من در در دهه 80 این تئوری را بر اساس دیدگاه نیوتن و اینشتین، میدان نیرو نامیدم. در جامعه، نیروهای برانگیزاننده ای وجود دارد، نیروهایی همچون خانواده، دوستان، محل زندگی، اقتصاد، باورهای مذهبی، فضای رسانه ای و ده ها مورد دیگر. این نیروها ممکن است موجب آسیب های مختلف از جمله اعتیاد شوند. محل زندگی و دوستان، نیروهایی هستند که گویا در جامعه ما بیشتر عمل می کنند. عواملی همچون پول توجیبی بیش از حد، جشن تولدهایی که بدون حضور خانواده انجام می شود و فقدان مهارت نه گفتن، از مهمترین عوامل شروع اعتیاد به سیگار، قلیان و در ادامه مواد مخدر است.

این ها نیروهای برانگیزاننده هستند. در مقابل، عواملی مثل تنبیه و توبیخ، پلیس و نیروی انتظامی و… وجود دارند که نیروهای بازدارنده محسوب می شوند.

این جامعه شناس در ادامه به خانواده های آسیب دیده نیز اشاره می کند: اگر شرایط خانواده ها بهبود پیدا کند، طلاق کم شود و وضعیت اقتصادی بهتر شود، عوامل برانگیزاننده، کم ‎توان خواهند شد.

محله و مکان زندگی از دیگر مواردی است که قرایی مقدم بر آن تأکید دارد. او می گوید: خیابان ایران و محله هرندی هر دو در منطقه 12 تهران قرار دارند. اما چرا در خیابان ایران، امنیت خانواده و کودک برقرار است ولی در هرندی برعکس؟ در خیابان ایران، اعتقادات مردم قوی است و خانواده ها اجازه حضور غریبه در محله را نمی دهند. در مناطقی که حکمرانی خانواده ها کمتر است، این آسیب ها بیشتر به چشم می آید.

قرایی مقدم با اشاره به استرس و فضای منفی حاکم بر جامعه ادامه می دهد: نکته مهمتر این که جوان، شادی، رقص و آواز می خواهد. الان اگر تلویزیون را روشن کنید از آن غم می بارد. از هر گوشه دنیا، اخبار بدترین اتفاقات را به شکل غلوآمیزی، بزرگنمایی و منتشر می کنند. حتی در دوره ای، یک عده جوان را به جرم آب بازی دستگیر کردند و برایشان پرونده ساختند؛ یعنی ساده ترین شکل شادی هم محدود می شود. در این فضا مشخصا افراد ناامید شده و به سمت سیگار و بعد از آن مواد می روند.

وی در پایان گفتگوی خود به کمرنگ شدن هویت ملی به عنوان یکی دیگر از دلایل گرایش به اعتیاد می پردازد و می گوید: نکته دیگر، بیگانگی از فرهنگ ملی است. فرهنگ ملی ما می تواند یک عامل بازدارنده مهم باشد اما امروزه در کتاب های درسی، تاریخ ایران را پیش از از واقعه تنباکو نشان نمی دهند! به نوعی از نسل جدید هویت زدایی شده و این خود عامل مهمی در بی هویتی و در نتیجه، گرایش آن ها به انواع انحراف از جمله اعتیاد است.