فعال شدن آتشفشان تفتان در جنوب شرقی ایران بار دیگر نگاه ها را به سوی این قله خاموش جلب کرده و در محافل علمی و رسانه ای سر و صدای زیادی به پا کرده است.

به گزارش تسنیم به نقل از لایوساینس، بر اساس پژوهشی تازه که در نشریه معتبر ژئوفیزیکال ریسرچ لترز (Geophysical Research Letters) منتشر شده، بخش هایی از زمین در نزدیکی قله تفتان طی 10 ماه، از ژوییه 2023 تا مه 2024 (تیر 1403 تا اردیبهشت 1404) حدود 9 سانتی متر بالا آمده اند.

این تغییر ارتفاع که هنوز کاهش نیافته، به گفته محققان می تواند نشانه ای از افزایش فشار گاز در زیر سطح آتشفشان باشد؛ پدیده ای که باعث شده احتمال فعال بودن دوباره تفتان جدی تر از همیشه مطرح شود.

پابلو گونزالس، آتشفشان شناس مؤسسه محصولات طبیعی و آگروبیولوژی وابسته به شورای تحقیقات ملی اسپانیا و نویسنده ارشد این مطالعه، تأکید کرده است که تفتان احتمالاً دیگر نباید آتشفشان خاموش در نظر گرفته شود، بلکه بهتر است در دسته آتشفشان های نیمه فعال قرار گیرد.

او می گوید: فشار ایجادشده در زیر سطح زمین باید در آینده آزاد شود؛ یا به صورت آرام و تدریجی یا به شکلی خشن تر. هرچند فعلاً دلیلی برای نگرانی از فوران قریب الوقوع وجود ندارد، اما تفتان باید با دقت بسیار بیشتری پایش شود.

آتشفشان تفتان، با ارتفاع 3940 متر، یکی از بلندترین قله های جنوب شرقی ایران است که در منطقه ای کوهستانی از استان سیستان و بلوچستان و در نزدیکی مرز پاکستان قرار دارد. این آتشفشان چینه ای سال ها خاموش تصور می شد، اما حالا داده های علمی جدید روایت دیگری از درون آن ارائه می دهند.

نخستین نشانه ها از تغییرات اخیر را محمدحسین محمدنیا، دانشجوی ایرانی تحت راهنمایی گونزالس، در سال 2023 شناسایی کرد. او با بررسی تصاویر ماهواره ای مأموریت Sentinel-1 آژانس فضایی اروپا دریافت که سطح زمین نزدیک به قله تفتان به صورت جزیی در حال بالاآمدن است. جالب آن که این مشاهدات هم زمان بود با انتشار گزارش هایی در شبکه های اجتماعی مبنی بر استشمام گازهای گوگردی از فاصله 50 کیلومتری در شهر خاش.

پژوهشگران می گویند مرحله بعدی تحقیقات، همکاری با تیم های بین المللی برای پایش گازها و تغییرشکل های سطحی آتشفشان تفتان خواهد بود تا تصویر دقیق تری از وضعیت این کوه به دست آید.

به این ترتیب، تفتان که سال ها به عنوان آتشفشانی خاموش شناخته می شد، حالا بار دیگر به کانون توجه دانشمندان و رسانه ها بدل شده است؛ قله ای که شاید در سکوت خود نشانه هایی از بیداری را پنهان کرده باشد.

در رابطه با این موضوع، رضا شهبازی مدیرکل دفتر مخاطرات زمین شناسی، مهندسی و زیست محیطی سازمان زمین شناسی و اکتشافات معدنی کشور می گوید: ما مجموعه ای از آتشفشان ها ازجمله دماوند، تفتان، بزمان، سبلان، سهند و… را در کشورمان داریم که عمدتاً در دسته ی آتشفشان های نیمه فعال قرار می گیرند. ما هیچ مدرک قطعی و مشخصی در اختیار نداریم که نشان دهد این آتشفشان ها در حال حاضر در آستانه ی فعالیت هستند، اما در عین حال، هیچ استدلال علمی یا مدرک معتبری هم وجود ندارد که بتوان بر اساس آن اعلام کرد این آتشفشان ها کاملاً خاموش اند.

وی ادامه داد: دلیل این امر آن است که مؤلفه هایی که به فعالیت یک آتشفشان ارتباط پیدا می کنند، متعدد و متنوع اند. برای نمونه، یکی از شاخص ترین آن ها که به طور عمومی در برابر دیدگان همه قرار دارد، خروج گاز و بخارات از دهانه ی آتشفشان هاست؛ پدیده ای که به طور مشخص در آتشفشان های تفتان و دماوند مشاهده می شود.

مولفه ی دیگر، فعالیت های لرزه ای است؛ یعنی جابه جایی هایی که در زیرساخت زمین و در محدوده ی پیرامون آتشفشان رخ می دهد. معمولاً آتشفشان ها در اطراف خود دارای گسل های فعالی هستند، اما تا این لحظه هیچ نشانه ای از فعالیت غیرمعمول یا غیرطبیعی در این گسل ها مشاهده نشده است. همچنین در زمینه ی خروج گاز و بخارات نیز نشانه ای از رفتار غیرطبیعی یا غیرمعمول گزارش نشده است.

معاون سازمان زمین شناسی گفت: البته گاهی اوقات ممکن است تغییرات فیزیکیِ موقت در خروج بخار مشاهده شود؛ برای مثال، زمانی که حجم قابل توجهی از برف یا یخ در قله های آتشفشان بر اثر بارندگی ذوب شده و از طریق ترک ها و شکاف ها به درون لایه های زیرین نفوذ می کند، در نتیجه بخار نامتعارفی از دهانه ی سامانه ی آتشفشانی خارج می شود.

بر اساس مواردی که اشاره شد، اگر بخواهیم درباره ی خروج مواد مذاب صحبت کنیم، باید بگوییم در یک یا دو دهه ی گذشته، تنها در مواردی بسیار محدود و موردی در آتشفشان های تفتان و بزمان چنین پدیده ای دیده شده است و آن هم تکرار نشده است.

شهبازی توضیح داد: مولفه ی دیگر، موضوع دفرمیشن یا به هم خوردگی شکل عمومی مخروط آتشفشان است. اگر در دامنه یا مخروط آتشفشان تغییراتی مانند افزایش یا کاهش ارتفاع، یا تغییر در انحنای دامنه مشاهده شود، این امر می تواند نشانه ای از فعالیت درونی ماگما باشد. در مقاله ای که اخیراً منتشر شده و به آن استناد می شود، بیشتر بر همین موضوع تمرکز شده است.

او اضافه کرد: بنابراین باید بررسی کنیم که این تغییر شکل تا چه اندازه واقعی و قابل استناد است و آیا به راستی به دفرمیشن مخروط آتشفشان مربوط می شود یا نه. امروزه ابزارها و روش های سنجش دقیق تری نسبت به گذشته در اختیار داریم و همین امر موجب می شود داده هایی که در مورد ارتفاع و شکل آتشفشان ها به دست می آید، نسبت به گذشته متفاوت باشد. به همین دلیل نباید هر نوع تغییر در ارتفاع یا شکل کلی آتشفشان را فوراً نشانه ی فعالیت جدید در نظر گرفت.

وی بیان کرد: بر اساس تمامی داده ها و شواهد علمی در دسترس ما، آتشفشان های ایران در دسته ی نیمه فعال قرار می گیرند؛ یعنی ممکن است در دوره هایی کوتاه فعالیت هایی محدود داشته باشند، اما فعالیت آن ها شبیه نمونه هایی که در نقاطی مانند هاوایی، آسیای جنوب شرقی یا جنوب ایتالیا مشاهده می شود، نیست. در واقع هیچ نشانه ای از فعالیت مشابه در کشور ما تاکنون به صورت رسمی گزارش نشده است.

مدیرکل دفتر مخاطرات زمین شناسی، مهندسی و زیست محیطی سازمان زمین شناسی و اکتشافات معدنی کشور تصریح کرد: واقعیت این است که این آتشفشان ها، نیمه فعال اند؛ احتمال فعالیت آن ها وجود دارد، اما این احتمال اندک است. دلیلش هم آن است که سایر مؤلفه های مرتبط با فعالیت آتشفشانی تغییرات چشمگیری را نشان نمی دهند. با این حال، این موضوع به آن معنا نیست که باید نسبت به آن ها بی توجه باشیم یا احساس امنیت کامل کنیم. ما در کشور آتشفشان داریم، آن ها نیمه فعال اند و باید به طور مستمر پایش شوند.

او گفت: پایش و رصد وضعیت آتشفشان ها یکی از وظایف مهم سازمان زمین شناسی کشور است و خوشبختانه در این سازمان، تیم های تخصصی به صورت مستمر این فعالیت ها را دنبال می کنند.

شهبازی ادامه داد: البته یکی از مسائل مهمی که در کشور با آن روبه رو هستیم این است که تنها زمانی که چنین اخباری منتشر می شود، متخصصان به موضوع توجه می کنند، اما در شرایط عادی چندان در اولویت نیست. به عبارتی، در سطوح بالادستی آن چنان حمایتی صورت نمی گیرد که بتوانیم سامانه های پایش پیوسته آتشفشان ها را ایجاد و توسعه دهیم.

پایش پیوسته آتشفشان ها کاری هزینه بر است؛ چراکه نیازمند نصب ایستگاه ها و سامانه های تخصصی در پیرامون قله های آتشفشانی است. بخش عمده ای از این فعالیت ها نیز به سازمان زمین شناسی مربوط می شود، اما برای انجام درست و جامع آن لازم است دستگاه های اجرایی و تحقیقاتی کشور به صورت متمرکز و یکپارچه همکاری کنند تا تحلیل هایی واقع بینانه تر و دقیق تر ارائه شود.

وی در پایان تاکید کرد: بنابراین باید تلاش کنیم شبکه پایش آتشفشان های کشور را تقویت کنیم. با توجه به اینکه ایران کشوری کوهستانی با چندین قله آتشفشانی نیمه فعال است، این موضوع اهمیت ویژه ای دارد و مستلزم آن است که سازمان هایی مانند سازمان زمین شناسی کشور حمایت بیشتری دریافت کنند تا بتوانند به صورت جدی تر در این زمینه فعالیت داشته باشند.