بحران آب در ایران وارد مرحله ای بحرانی و چندلایه شده است. از کاهش شدید منابع تجدیدپذیر تا فرونشست زمین و تهدید امنیت غذایی، نشانه های هشدارآمیز در سراسر کشور دیده می شود.

دکتر مهدی زارع، پژوهشگر و استاد پژوهشکده بین المللی زلزله شناسی، در گفت وگو با خبرآنلاین، به ارزیابی دقیق وضعیت منابع آب ایران در سال آبی جاری می پردازد و می گوید: برآورد می شود که در سناریوی بدبینانه خشکسالی پیش رو، کل آب تجدیدپذیر می تواند به حدود 70 میلیارد متر مکعب کاهش یابد و سرانه آب به حدود 750 متر مکعب برای هر نفر یا کمتر برای ساکنان ایران برسد.

ساختار حوضه های آبریز ایران چگونه است؟

ایران به شش حوضه آبریز اصلی تقسیم شده است. شش حوضه آبریز اصلی دارای 32 زیرحوضه هستند. دو روند منفی شدید در تغییرات ذخیره آب های زیرزمینی در ایران وجود دارد که در حوضه فلات مرکزی، اطراف تهران، دریاچه نمک و کویر مرکزی هستند.

فرونشست زمین در اطراف تهران چه پیامدهایی دارد؟

حداقل 25درصد از جمعیت ایران پیرامون تهران زندگی می کنند که فرونشست زمین به دلیل کاهش چشمگیر ذخایر آب های زیرزمینی، پتانسیل رسیدن به حدود یک متر را تنها در عرض چند سال دارد. تخلیه آب های زیرزمینی همچنین بر محیط زیست اثر می گذارد و منجر به افزایش شوری خاک و آب های زیرزمینی می شود. شوری بر حاصلخیزی خاک اثر منفی می گذارد و امنیت غذایی بلندمدت را به خطر می اندازد. فرونشست زمین می تواند مسیرهای جریان سطحی و زیرسطحی را تغییر دهد و باعث کاهش عمده و برگشت ناپذیر ظرفیت سفره آب شود.

منابع آب تجدیدپذیر ایران در گذشته چه وضعیتی داشته اند؟

حدود 25 سال قبل منابع آب تجدیدپذیر داخلی بر اساس میانگین سال های 1356 تا 1380 حدود 128 میلیارد متر مکعب در سال تخمین زده می شد. از این میان حدود 98 میلیارد متر مکعب رواناب سطحی بود و حدود 5.5 میلیارد متر مکعب از پمپاژ سفره های آب زیرزمینی تأمین می شد. تغذیه آب های زیرزمینی حدود 50 میلیارد متر مکعب در سال تخمین زده می شد که حدود 13 میلیارد متر مکعب از نفوذ در بستر رودخانه حاصل می شود و آن نیز باید کسر شود.

ایران چه میزان آب از کشورهای همسایه دریافت می کند؟

ایران در سال نرمال باید حدود 6 میلیارد متر مکعب آب سطحی از پاکستان و مقداری آب از افغانستان از طریق رودخانه هیرمند دریافت کند. جریان رودخانه ارس، در مرز با آذربایجان، حدود 4 میلیارد متر مکعب در سال تخمین زده می شود. رواناب سطحی به دریا و سایر کشورها حدود 55 میلیارد متر مکعب در سال تخمین زده می شود.

سرانه آب در ایران چگونه تغییر کرده است؟

سرانه آب در دسترس تا سال 1355 حدود 4500 متر مکعب بود. اما در سال 1387 این رقم به کمتر از 2000 متر مکعب رسید.

برداشت آب در دهه های گذشته چه روندی داشته است؟

کل برداشت آب در سال 1372 حدود 70 میلیارد متر مکعب تخمین زده می شد که در سال 1382 به حدود 93 میلیارد متر مکعب افزایش یافت. این مقدار معادل 51درصد از منابع آب تجدیدپذیر موجود وقت بود. اما برداشت سالانه از سفره های آب زیرزمینی حدود 57 میلیارد متر مکعب در سال 1372، حدود 53 میلیارد متر مکعب در سال 1382 و در سال 1392 بیش از میزان برداشت ایمن تخمینی 46 میلیارد متر مکعب بود.

وضعیت دشت های ممنوعه در ایران چگونه است؟

بر اساس گزارش مدیریت منابع آب، تا پایان اسفند 1397 تعداد کل محدوده های ممنوعه کشور 405 اعلام شد. 21 محدوده به دلایلی مانند شرایط مرزی، وجود آبخوان های جداگانه، تأمین آب شرب شهری و روستایی به طور کامل ممنوعه اعلام نشده بودند. در حوزه عمل شرکت های آب منطقه ای گیلان و کهگیلویه و بویراحمد تا پایان سال 1397 دشت ممنوعه وجود نداشت.

روند بلندمدت ذخیره آب های زیرزمینی چه می گویند؟

بین سال های 1380 تا 1396 روند منفی ذخیره آبخوان های ایران شدت گرفت. در برخی مناطق تا بین 4 تا 5 میلیارد متر مکعب کسری مشاهده شد. این تخمین ها نشان دهنده تغییر در آب و هوا و برداشت اضافی برای مصارف کشاورزی است. تخلیه شده ترین زیرحوضه، کویر مرکزی ایران است. تخلیه آب های زیرزمینی بزرگ ترین عامل مؤثر در روند منفی مشاهده شده است که بخش مهمی از آن پس از خشکسالی سال 1386 رخ داده است.

دشت های بحرانی چه تعریفی دارند؟

مطالعات تا ابتدای سال 1404 حدود 422 دشت ممنوعه و بحرانی را نشان داده است. 359 دشت از مجموع دشت های ممنوعه، بحرانی و با مشکل فرونشست مواجه هستند. وقتی برداشت از میزان تغذیه سفره های آب زیرزمینی بیشتر می شود، دشت را ممنوع اعلام می کنند. اگر رعایت نشود و دشت به مرحله بدتری برسد، نام ممنوعه بحرانی روی آن گذاشته می شود. دشت آزاد دشتی است که برای برداشت بیشتر آب یا احداث چاه ممنوعیتی ندارد، اما اکنون تعداد قابل ملاحظه ای از دشت های آزاد نداریم.

منابع آب تجدیدپذیر در سال آبی جاری چقدر تخمین زده می شود؟

میانگین بلندمدت منابع آب تجدیدپذیر داخلی ایران در پایان سال آبی 1403 1404 حدود 80 میلیارد متر مکعب در سال تخمین زده می شود. خشکسالی، تغییرات اقلیمی و بهره برداری بیش از حد باعث کاهش مؤثر این رقم شده اند. سرانه دسترسی به آب بسیار پایین تر از آستانه تنش آبی است.

وضعیت بارندگی و سدها چگونه است؟

سطح بارندگی به طور قابل توجهی پایین تر از میانگین بلندمدت کاهش یافته است. بسیاری از سدهای بزرگ با ظرفیت های تاریخی بسیار پایین فعالیت می کنند. برداشت ناپایدار از آب های زیرزمینی منجر به تخلیه عمده سفره ها و فرونشست شدید زمین شده است.

سرانه آب ایران اکنون چقدر است؟

سازمان ملل متحد "بحران آب" را سرانه کمتر از 1000 متر مکعب تعریف می کند. تخمین زده می شود که سرانه آب ایران به حدود 1000 متر مکعب به ازای هر نفر در سال کاهش یافته است. این رقم به طرز خطرناکی نزدیک به آستانه کمبود مطلق است.

بارندگی های اخیر چه تأثیری داشته اند؟

وقتی باران می بارد، اغلب شدیدتر و کم فایده تر است و به جای تغذیه آب های زیرزمینی، منجر به سیل و رواناب سریع می شود.

وضعیت چاه ها و استخراج آب زیرزمینی چگونه است؟

ایران یکی از بالاترین نرخ های تخلیه آب های زیرزمینی در جهان را دارد. حدود یک میلیون چاه در ایران در حال بهره برداری است که حدود نیمی از آن غیرمجاز تخمین زده می شود. سفره ها سریع تر از آنکه تغذیه شوند، استخراج می شوند و عملاً منبع تجدیدپذیر را به منبع تجدیدناپذیر تبدیل می کنند.

سهم مصرف آب در بخش های مختلف چگونه توزیع شده؟

به غیر از کلان شهرهایی مانند تهران، کشاورزی بیش از 90درصد از آب ایران را مصرف می کند و اغلب از روش های آبیاری غرقابی قدیمی و ناکارآمد برای محصولات پرآب مانند گندم، یونجه و هندوانه استفاده می کند. البته در مناطق کلان شهرهایی مانند تهران و مشهد، بیشترین برداشت آب زیرزمینی مربوط به مصرف آب شهری است.

با توجه به جمعیت ایران در سال 1404، سرانه آب چقدر خواهد بود؟

از کل آب تجدیدپذیر که حدود 80 میلیارد متر مکعب در سال آبی جاری تخمین زده می شود و حدود 94 میلیون نفر ساکنان ایران در سال 1404 (حدود 87 میلیون جمعیت و حدود 7 میلیون نفر مهاجران مجاز و غیرمجاز تخمینی مقیم ایران)، سرانه حدود 850 متر مکعب برای هر نفر، ایران را در کمبود مطلق آب قرار می دهد.

در سناریوی بدبینانه خشکسالی، چه وضعیتی پیش بینی می شود؟

برآورد می شود که در سناریوی بدبینانه خشکسالی پیش رو، کل آب تجدیدپذیر می تواند به حدود 70 میلیارد متر مکعب کاهش یابد و سرانه آب به حدود 750 متر مکعب برای هر نفر یا کمتر برای ساکنان ایران برسد.

آیا بحران آب در سراسر کشور یکنواخت است؟

بحران آب در سراسر ایران یکنواخت نیست. مناطق بحرانی در فلات مرکزی تحت شدیدترین فشار قرار دارند. دامنه های شمالی کوه های البرز و برخی از مناطق شمال غربی هنوز آب قابل اعتمادتری دارند، اما همچنان سرانه آب در همان مناطق نیز در حال کاهش است.

چه عواملی ساختاری در تشدید بحران نقش دارند؟

مشکلات ساختاری—استخراج بیش از حد آب های زیرزمینی و استفاده ناکارآمد از کشاورزی—همچنان پابرجا هستند. بدون تغییرات تحول آفرین در سیاست های مدیریت آب و شیوه های کشاورزی، ایران در مسیر کمبود شدیدتر آب قرار دارد که پیامدهای عمیقی برای اقتصاد، انرژی و امنیت غذایی خواهد داشت.

آیا منابع جایگزین می توانند کمکی کنند؟

تمرکز بر منابع آب غیرمتعارف، مانند نمک زدایی، به ویژه در مناطق ساحلی، برای کمک به منابع تجدیدپذیر رو به کاهش است. البته مقدار واقعی سرانه آب به شدت به بارندگی سال آبی پیش رو بستگی خواهد داشت، اما روند بلندمدت منابع آب تجدیدپذیر داخلی، کاهش شدید و آسیب پذیری بالا به دلیل سوء مدیریت مداوم آب و تغییر اقلیم را نشان می دهد.