همایش سالانه انجمن روانپزشکان ایران از دیروز در تهران برگزار شد، به همین مناسبت سرمقاله امروز به تحلیل روانی یکی از جریان های سیاسی اختصاص یافته است. برخی تحلیلگران درکی از مواضع تندروهای داخلی در هماهنگی با نیروهای ضدایرانی ندارند و آن را به نفوذ اسراییل در میان تندروها نسبت می دهند. چون به درستی فکر می کنند که ممکن نیست کسانی داعیه ایران و انقلاب را داشته باشند و درعین حال، بی حدوحصر نگاه کسانی را بلغور و نشخوار کنند که آنان را دشمن می نامند.

به گزارش هم میهن: گرچه ایده نفوذ قابل انکار نیست، ولی کفایت نمی کند؛ چون عوامل نفوذ تعداد اندکی هستند، ولی این ها در سطح گسترده تری این نوع استدلال ها را به کار می برند و تعداد بیشتری را با خود همراه می کنند. چنین چیزی حتماً در روانشناسی اجتماعی آنان ریشه دارد. نمونه اخیر آن، دشمنی و خشم بی پایان نتانیاهو و ترامپ با برجام بود که در روزهای گذشته ابراز داشتند و خارج شدن از برجام را افتخار خود و بهترین زمان برای آغاز اقدامات خود برای کلنگی کردن منطقه دانستند، ولی ناله و صدا از سنگ هم درآمد؛ از این تندروها صدایی بلند نشد.

ویژگی های مشترک آنان با غربی ها کم نیست. جز این مورد، تبعیت آنان از منطق و استاندارد دوگانه مشابه ترامپ و نتانیاهو بسیار رایج است. بااین حال، نگاه به ریشه های اجتماعی این نوع روانشناسی و رفتار هم مهم است.

رابطه بخشی از نیروهای تندرو در ساختار موجود با غرب، نه صرفاً دشمنی سیاسی است و نه تقلید فرهنگی؛ بلکه ترکیبی از هر دو، و در حقیقت ملغمه ای از حقارت و خودشیفتگی است. پدیده ای که اگر از زاویه روان شناسی اجتماعی و اندیشه استعمارزدگی نگاه کنیم، به خوبی با توصیف آلبرت مِمی (نویسنده تونسی_فرانسوی کتاب چهره استعمارگر و چهره استعمارزده ) از وضعیت استعمارزده انطباق دارد: انسانی که از استعمارگر نفرت دارد، اما در ژرفای وجودش شیفته اوست.

این دوگانگی در رفتار و گفتار رسمی تندروها به روشنی پیداست. آنان غرب را منبع فساد، ظلم و الحاد می خوانند، اما معیار سنجش قدرت و پیشرفت خود را همان شاخص های غربی قرار می دهند. از نظر آنان هر موفقیت علمی یا نظامی، زمانی معنا می یابد که بتواند با غرب رقابت کند؛ هر برتری فرهنگی، وقتی قابل افتخار است که غرب را پشت سر بگذارد. یعنی حتی در نفی غرب، درونِ منطق و داوری غرب زیست می کنند.

نفی غرب به جای رهایی از آن، به تأیید پنهانِ مرجعیت غرب بدل می شود. کوچکترین تعریف و تمجید یک غربی درجه چندم را با آب و تاب در تأیید خود برجسته می کنند. البته در این گفتار نیز از منطق دوگانه تبعیت می کنند. ریشه این وضعیت در تجربه تاریخی مدرنیزاسیونِ ایرانی است؛ تجربه ای که با احساسِ دیرآمدگی، عقب ماندگی و تحقیر آغاز شد.

جامعه ای که خود را در آینه ی غرب دید و از آن پس، در سودای رسیدن یا مقابله با همان تصویر زندگی کرد. تندروها محصول همین زخم تاریخی اند. از یک سو، واکنشی عصبی به احساس حقارت و از سوی دیگر، ناتوان از بازسازی اعتمادبه نفس فرهنگی و مستقل هستند. آنان برای رهایی از غرب، به دشمنی با آن پناه برده اند؛ اما دشمنی شان همان اندازه اصالت دارد که شیفتگی شان دارد.

در عرصه نمادها و زندگی روزمره نیز این پارادوکس ادامه دارد. نفی مصرف گرایی غربی در کلام، در کنار شیفتگی افراطی به تولیدات و تکنولوژی های غربی در عمل؛(تجهیزات نظامی و موشک و ماهواره، استفاده از مارک های آمریکایی گوشی و رایانه و...) شعار استقلال فرهنگی در کنار گرته برداری از فرم های رسانه ای، تبلیغاتی و حتی زبانی همان جهان. الگوبرداری از ادبیات سیاسی و منطق قدرت آنان بیش از همه رایج است.

این وضعیت نوعی درونی شدنِ تحقیر است که با خودبزرگ بینی پوشانده می شود؛ حقارتی که می خواهد خود را با ادعای نجات جهان و رسالتی فراگیر تسکین دهد. در سطح روانی، چنین ترکیبی معمولاً به نا آرامی مزمن و پرخاشگری سیاسی می انجامد. فردی که در ناخودآگاهش احساس حقارت دارد، برای حفظ تصویر آرمانی خویش ناچار است دائماً بر تقابل و رجزخوانی با دیگری برتر تأکید کند؛ زیرا هرگونه کوشش برای تعامل احتمالی، آن را به منزله ضعفِ درونی اش تلقی می کند.

پویش هل من مبارز طلبیدن که دو سال راه انداختند، ریشه در این تحلیل روانشناسانه دارد که چند میلیون امضا هم جمع کرد. روانشناسی تندروها می گوید که آمریکا و اسراییل باید همیشه باشند تا من معنا یابم. این به معنای نفی عملکرد بناحق دیگری نیست، بلکه منطق تندروها را تحلیل می کند. این گونه است که دیگرستیزی نه سیاستی راهبردی که حتی در مواردی قابل فهم هم هست، بلکه سیاستی هویت ساز می شود؛ دشمن بیرونی به نگهبانِ انسجام درونی بدل می گردد.

در نهایت، تندروهای ایرانی در همان موقعیتی ایستاده اند که استعمارزده " البرت ممی ایستاد؛ یعنی میان ابراز نفرت شدید از دیگری، در عین نیاز شیفتگی به او. نفرت، آنان را به شعار مبارزه می کشاند؛ نیاز، آنان را به تکرار همان دیگری در چهره ای وارونه سوق می دهد. حاصلش نه خودباوری است و نه رهایی و نه استقلال و نه رفاه و نه پیشرفت، بلکه همان ملغمه حقارت و خودشیفتگی است که در ظاهر غرور می نماید و در باطن، از اضطرابِ سنجشِ با دیگری رنج می برد.

تا زمانی که معیارِ پیشرفت، منزلت و حتی معنویت در بیرون از خود جست وجو می شود، این دوگانگی ادامه خواهد داشت؛ شاید با چهره های تازه، ولی با روحیه و روانی به همان اندازه آشفته. این تحلیل جزییات عمیق تری دارد که اینجا مجال طرحش نیست.