با این همه هگل دانشی ژرف و عمیق از ادبیات زمانه خود و ادب کلاسیک یونان و رم داشت و ردپای بزرگ ترین آثار ادبی هم به لحاظ مفهومی و هم از حیث مضمونی در آثارش پیداست. او همچنین متفکری نظام ساز بود و ادبیات به عنون شاخه ای بسیار مهم در عرصه هنر در سیستم فلسفی اش نقشی کلیدی بازی می کرد. از این حیث و به لحاظ عظمت افکارش، تاثیری انکارناشدنی بر ادیبان و نظریه پردازان ادبی پس از خود گذاشت. کتاب هگل و بنیادهای نظریه ادبی نوشته م.ا.ر حبیب اخیرا توسط انتشارات ققنوس منتشر شده است.

به گزارش روزنامه اعتماد، مترجم این کتاب آقای ادریس رنجی است که در رشته ادبیات انگلیسی تحصیل کرده. او فوق لیسانس ادبیات انگلیسی را از دانشگاه علامه اخذ کرده و در حال به پایان رساندن دکترای این رشته در دانشگاه خوارزمی است. علایق او در حیطه نقد و نظریه ادبی و تا حدی ارتباط بین ادبیات و دیگر رشته هاست. درباره این کتاب با مترجم گفت وگویی کردیم که در اینجا از نظر می گذرد.

کتاب هگل و بنیادهای نظریه ادبی ظاهرا یکی از جدیدترین کتاب هایی است که انتشارات دانشگاه کمبریج درباره هگل منتشر کرده (انتشار در سال 2019) . چه ویژگی هایی در این کتاب ملاحظه کردید که نظر شما را برای ترجمه آن جلب کرد؟

در ابتدا با نویسنده کتاب آشنایی قبلی داشتم. ایشان از اساتید مطرح رشته ادبیات انگلیسی هستند و از متخصصان نقد و نظریه ادبی. نویسنده علاوه بر فضل و دانش خود، هندی تبار، مسلمان و آسیایی است و به همین خاطر شباهت بیشتری با فرهنگ ما دارد. نویسندگان غربی برخی چیزها را بدیهی می انگارند. برخی مسائل و دغدغه هایی که برای ما اهمیت دارد، نزد نویسندگان غربی وجود ندارد یا به شکل مشروح بررسی نمی شود. نویسنده این کتاب آسیایی و به فرهنگ ما نزدیک است. علاوه بر این، موضوع کتاب هم برای شخص من جذاب بود، چون به نظرم، نظریه ادبی اهمیت زیادی دارد. همان طور که نویسنده هم متذکر شده، پاسخ برخی مسائل بغرنج زمان ما از طریق نظریه ادبی به دست می آید. هگل هم فیلسوفی است که آثارش خواندنی و بحث برانگیز بوده است. پیچش ظریفی که نویسنده در کار آورده، این است که هگل را نقطه اوج فلسفه غرب لحاظ کرده و رویکردهای نظریه ادبی در واکنش به هگل شکل گرفته اند. این فرض که هگل ریشه نظریه های ادبی در قرن بیستم است جالب به نظرم رسید.

در کتاب به این نکته اشاره شده که هگل یکی از معدود کسانی بود که هم ویژگی های مثبت مدرنیته و سرمایه داری را دید و هم ویژگی های منفی آن را.هگل در این کتاب فیلسوف مدرنیته نامیده شده. درک هگل از مدرنیته چه مشخصاتی دارد و چگونه توانسته به جامعیت دست یابد؟

پیش از هر چیز این بوده که مدرنیته با انقلاب صنعتی و شکل گیری جهان بورژوایی و تقابل آن با جهان فئودال قدیم شکل می گیرد. انقلاب فرانسه و تبعات آن، در ابتدا واکنش هایی انقلابی به وضع موجود بودند. هگل و تقریبا تمامی هم دوره هایش در کشورهای اروپایی تحت تاثیر انقلاب فرانسه قرار می گیرند. سرمایه داری و اندیشه بورژوایی، در آغاز، یک جنبش انقلابی بود که علیه استثمار رعایا، حقوق سیاسی بی دلیل برای روحانیان و ملاکان شورید. حرکت انقلابی بورژوایی قصد داشت نظم قدیم را از میان ببرد و نظم جدید و پیشرویی جایگزین آن کند که به نظرم موفق بود. اما با توجه به انحرافی که بعدا انقلاب فرانسه دچارش می شود و جای خود را به خودکامگی جدیدی می دهد و همچنین برپایی سرمایه داری استثمارگرانه، عوارض جدیدی ظهور می کند. هگل تمامی این تغییرات را درک کرده. هگل هم خوبی های سرمایه داری را دریافته و هم جوانب منفی آن را که در رابطه استثمارگرانه و شکاف فقیر و غنی بروز کرده.

هگل در کشورهای مختلف اروپایی پیروان زیادی داشته. مثلا نفوذی که هگل در فضای فلسفی فرانسه در قرن بیستم یافت تا حدی مرهون الکساندر کوژو است. همچنین نفوذ او در آلمان در مکتب فرانکفورت برجسته می شود. آیا می توان بر وجه جغرافیایی تاثیر هگل تاکید کرده و گفت هگل فرانسوی با هگل آلمانی فرق دارد؟

شاید بتوان به وجه جغرافیایی تاثیر هگل اشاره کرد. اما به طور کلی در کشورهای مختلف، دو رویکرد کلی به هگل وجود داشته: رویکرد اول او را نوکر و چاکر دولت فرض کرده و می گوید هگل در خدمت قدرت سیاسی و ارتجاع سیاسی بوده و برای استبداد دولتی برهان تراشی می کرده است. رویکرد دوم که حبیب هم مدنظر دارد، معتقد است دولتی که هگل طرح و عرضه کرده یک دولت ایده آل است نه دولتی که در زمان خودش موجود بوده. دولت هگلی، یک دولت عقلانی است که قوانین آن عقلانی است و مردم صرفا به این خاطر از آن تبعیت می کنند که عقل حکم به آن می کند. بنابراین یک تعبیر انتقادی از هگل پدید آمده که مارکس بر آن تاکید کرده و یک تعبیر محافظه کارانه. به این لحاظ تقسیم جغرافیایی تاثیر هگل شاید قابل تعمیم و گسترش نباشد.

در فصلی از کتاب راجع به زبان شناسی هگل صحبت شده. هگل به طور خلاصه راجع به زبان چگونه می اندیشد؟ هگل زبان شناس چه ایده هایی دارد؟

این نکته بسیار جالبی است که من را هم شگفت زده کرد. اغلب منتقدان ادبی بر این نکته متفق القولند که زبان شناسی فردیناند دو سوسور آغاز زبان شناسی بود. سوسور بنیاد معنا را در زبان بر این قرار می دهد که کلمات دارای معانی ذاتی و درونی نیستند و همه چیز در زبان قراردادی است. مثلا وقتی چیزی را در فارسی میز می نامیم، این کلمه به شکل تنها و گسسته از روابطش با دیگر چیزها، قابل فهم و معنا نیست. در نتیجه سیستم معنابخش، سیستمی است که تفاوت در آن اهمیت زیادی دارد. معنا در تفاوت و تمایز با دیگر چیزها پدید می آید. سوسور این نظر را مطرح کرد که زبان هم یکی از نظام های نشانه ای است، بدین ترتیب است که سوسور بنیاد نظریه زبان شناسی ساختارگرا و پساساختارگرا را گذاشت که موضوع اصلی آن زبان و نشانه شناسی است. جالب این است که اغلب بحث های سوسور را قبلا هگل در اندیشه هایش مطرح کرده. دیدگاه هگل در ارتباط با دیالکتیک و بحث های تاریخی رشد کرده و مطرح می شود. او از راه سیستم فکری خودش، به نتایج مشابهی رسید مبنی بر اینکه روابط متقابل و تفاوت ها، هویت هر ابژه و چیز را تعیین می کند، هویتی که آن را معنا می نامیم. در واقع هگل پیش از سوسور اشاره کرده که هویت و معنای هر چیز حاصل تفاوت آن با دیگر چیزهاست، اینکه کلمات زبان قراردادی هستند و هیچ معنای ذاتی ندارند. این دیدگاه به یکی از ستون های نظریه ادبی بدل شد.

رولان بارت، ژاک دریدا و ژیل دلوز کسانی هستند که بر نظریه ادبی تاثیر زیادی گذاشتند. به نظر شما ایده های این افراد در ایران به درستی شناخته شده است؟

یکی از دغدغه های اصلی من همین بوده. این سه تن و به ویژه دریدا و بارت در مرز ساختارگرایی و پساساختارگرایی قرار می گیرند. در عین حال این دو تن از بزرگانی هستند که نظریه ادبی را باید نزد آنها جست وجو کرد. با اینکه ایده های ایشان و بحث درباره آثارشان دهن پرکن است و بعضا مطرح می شود، اما به درستی در ایران مورد معرفی و مطالعه قرار نگرفته اند. به طور خلاصه، نظریه ادبی به ویژه آثار بارت و دریدا پتانسیل سیاسی قوی و متحول کننده ای دارند که چندان در محافل ادبی و انتقادی ایران مطرح نشده.

تصور کنید با ایده و روش بارت و دریدا بخواهیم سراغ یک اثر ادبی مثل شعر یا رمان برویم. در این صورت چه عناصر ادبی، مضامین و مولفه هایی در آن اثر ادبی مورد اشاره قرار گرفته و برجسته خواهد شد؟

تمایز مهمی که بارت مطرح می کند، نویسندگانه (نویسنده محور) در برابر خوانندگانه (خواننده محور) است. ایشان آثار نویسندگان مدرنیستی را به شکلی خاص تفسیر می کند و معتقد است بار اصلی تفسیر ادبی بر عهده خواننده است. متنی خوب و ارزشمند است که بتوان تا بی نهایت از آن تفسیر ارایه داد و خواننده در معنی بخشیدن به آن نقش فعال داشته باشد. بارت با خوانش منفعلانه از اثر میانه ای ندارد. به همین خاطر است که مرگ مولف را مطرح می کند. نزد بارت، مولف رسانه یا عاملی فرض می شود که معنا را به ما می رساند، اما وظیفه تفسیر و حصول معنا بر عهده خواننده است و اگر متن دارای ارزش باشد با هر بار خواندن، انگار متن جدیدی به وجود می آید. در کنار این، بحث اسطوره شناسی بارت است که شاید ریشه اش به جامباتیستا ویکو بازگردد. ویکو پیوندی بین اسطوره شناسی و ایدئولوژی برقرار کرد. در این دید وقتی با یک اثر هنری روبه رو می شویم یک معنای روساختی و یک معنای زیرساختی قابل تشخیص است. معنای زیرساختی همان وجه ایدئولوژیک اثر است. بارت همچنین دیدگاهی را عرضه می کند و بر رابطه همبسته ایدئولوژی و اسطوره تاکید می کند. در مورد دریدا هم باید به رویکرد ساخت شکنی اشاره کرد. ساخت شکنی مدنظر او، نوعی خشونت نیست که خواننده بر متن تحمیل کند، بلکه کاری است که متن با خودش انجام می دهد. دریدا بر خوانش میان سطور، تناقضات درون متن، ظرافت های زبانی، تفاوت بین نوشتار و گفتار تاکید می کند. دریدا نوشتار را مقدم بر گفتار در نظر می گیرد. او معتقد است به لحاظ متعارف وقتی از یک ایده یا اثر فلسفی سخن می گوییم نویسنده را حاضر در نظر می گیریم، مثلا اظهار می کنیم: ارسطو گفت...، افلاطون گفت...؛ فرض می کنیم که نویسنده حضور دارد و معنای متن را کنترل می کند در حالی که نویسنده چیزی نوشته و ما با برساختی نوشتاری طرفیم که می توانیم تضادها و تنش های درونی آن را دریابیم و تفسیر خودمان از متن را داشته باشیم. دریدا اشاره می کند که به طور سنتی این تصور رواج دارد که یک معنای ذاتی، بسته و تمام شده در کلمات هست، اما بر اساس ایده هایی که دریدا از سوسور و هگل وام می گیرد، اظهار می کند که کلمات هیچ معنای ذاتی ندارند، بلکه معنایشان حاصل تفاوت آنها با دیگر کلمات است. به نظر دریدا ما باید خوانش دقیقی از متن داشته باشیم، اما در نهایت هر خوانشی، بدخوانی است و یک خوانش دقیق و نهایی از متن وجود ندارد. این ایده ها پتانسیل سیاسی مهمی دارند که فکر می کنم به قدر کافی مورد توجه قرار نگرفته اند.

نویسنده، ایده دیالکتیک را میراث اصلی هگل برای فیلسوفان بعدی دانسته. چگونه نظریه پردازان قرن بیستم بر سر این ایده به اشتراک رسیدند؟ دیالکتیک واجد چه ویژگی هایی است؟

دیالکتیک در نگاه عمومی این طور تصور می شود که مفهومی است متشکل از تز، آنتی تز و سنتز. در حالی که حبیب در آثار هگل غور کرده و می گوید هگل دو جا از این تصور (تز، آنتی تز و سنتز) سخن گفته و آن را تحت عنوان طرح بی جان و ساخت بندی بی روح توصیف کرده. البته این طور نیست که منظور هگل این سه گانه نبوده باشد، بلکه این تصور سه گانه طرحی ساده انگارانه از دیالکتیک است. دیالکتیک پیش از هر چیز یک شیوه اندیشیدن به جهان است، شیوه فهم جهان است. نویسنده طرح متفاوتی از دیالکتیک ترسیم می کند. در این طرح مرحله اول، فهم متعارف از هر چیز است. مثلا یک میز را می بینیم و آن را تحت ویژگی های بدیهی می شناسیم. هگل این را فهم می نامد. مرحله دوم که نظریه ادبی خود را در آن نگه می دارد، مرحله نفی است. در این مرحله می گوییم که من باید از طریق اندیشه بفهمم که میز چیست. در این مرحله، هر چیز را به لحاظ عقلی و در روابطش با سایر پدیده های جهان درک می کنیم. همچنین میز را در کلیت خود و ذیل مفهوم آن می فهمیم. این مرحله باعث پیشرفت اندیشه می شود. بااین حال مرحله سوم که کلیدی و مهم است رفع نامیده می شود. در این مرحله هر یک از شناخت های مراحل قبلی دچار تحول شده و با اندیشه و تعقل به معنای جدیدی از میز می رسیم که در نسبت با جزییات و کلیات جهان است. این مرحله سوم که حاوی مراحل اول و دوم نیز هست، آمیخته با نگرورزی است. در اینجا مفهومی گسترده از هر چیز داریم. گستره اندیشه مدام بیشتر و عمیق تر می شود، در واقع مرزهای دیالکتیک همواره در حال گسترش است. حبیب قائل به این است که نظریه ادبی در مرحله دوم کار خود را متوقف می کند.

آیا کتاب دیگری هست که راجع به هگل یا ادبیات نظرتان را جلب کرده باشد و قصد ترجمه اش را داشته باشید؟

درباره ادبیات کتابی هست که چند سال است ترجمه کرده ام ولی متاسفانه فرصت برای ویرایش آن نداشتم. این کتاب مجموعه مقالاتی درباره ادبیات معاصر است که در سال 2016 منتشر شده. این کتاب مجموعه مفاهیم جدیدی را که کمتر در ایران بدان پراخته شده و در محیط نقد و نظریه در کشورهای خارجی مورد بحث است، معرفی کرده و تاریخچه کوتاهی از آنها عرضه کرده است.