مهدی زارع در اعتماد نوشت: یک هفته پس از زمین لرزه 11 مهر 1404 در زواره استان اصفهان با بزرگای 5.3 همچنان پرسیده می شود که آیا این زلزله طبیعی بوده؟ یک پرسش دقیق تر آن است که آیا می توان انفجاری انجام داد ولی وانمود کرد که زلزله ای طبیعی رخ داده است؟

بر اساس یافته های امروزی این کار به طور فزاینده ای دشوار شده و برای یک انفجار قابل توجه، پنهان کردن آن از شبکه های نظارت علمی مدرن و متقاعد کردن به اینکه یک زلزله زمینساختی بوده عملا غیرممکن است.

در ابتدا به صورت شفاف باید تاکید کرد که زمین لرزه زواره، یک زمین لرزه زمینساختی و با 6 پس لرزه طی یک هفته اول پس از لرزه اصلی بوده است. وقتی زمین می لرزد، زلزله شناسان فقط به بزرگای آن نگاه نمی کنند؛ آن ها سازوکار چشمه یا ردپای لرزه ای را نیز تجزیه و تحلیل می کنند. اینجاست که آزمایش های هسته ای و زلزله ها به طور چشمگیری متفاوت هستند.

زلزله های زمینساختی در اثر لغزش ناگهانی یک گسل ایجاد می شوند. آزادسازی انرژی در راستای یک گسل توزیع می شود. انفجار - متعارف یا هسته ای - به صورت یک نقطه واحد و تقریبا آنی با فشار بسیار زیاد آغاز می شود. اولین حرکت، یک انفجار درونی است که به دنبال آن یک فشار عظیم به بیرون (نیروی فشاری) ایجاد می شود.

این امر ردپای لرزه ای بسیار متفاوتی بین زلزله زمینساختی و انفجار ایجاد می کند. زلزله های زمینساختی در ژرفای 5 تا 10 کیلومتر یا بیشتر رخ می دهند (جایی که تنش زمینساختی ایجاد می شود) ولی یک آزمایش هسته ای که برای پنهان شدن طراحی شده باشد، در ژرفای چند صد متر یا حداکثر دو تا 3 کیلومتر در زیر زمین انجام می شود.

روش های تخصصی هم، نسبت موج فشاری به برشی و سنجش بزرگا در مقیاس امواج درونی به بزرگا در مقیاس امواج سطحی را اندازه می گیرند که این نسبت ها برای انفجارها بزرگ ترند. سنجشگرهای دیگری مانند افشای فروصوت و هیدروآکوستیک نیز وجود دارد.

یک انفجار بزرگ زیرزمینی اغلب از سنگ جدا می شود و انرژی را به صورت امواج صوتی با فرکانس بسیار پایین به جو نشت می دهد. این امواج فروصوت می توانند هزاران کیلومتر حرکت کنند که در یک شبکه جهانی پایش می شود. یک زلزله زمینساختی سیگنال فروصوت قابل توجهی تولید نمی کند. اگر آزمایش در نزدیکی خط ساحلی یا زیر آب انجام شود، امواج صوتی خاصی را در اقیانوس ایجاد می کند که توسط هیدروفون ها قابل تشخیص هستند.

سنجشگرهای رادیونوکلییدها مسلما قطعی ترین مدرک را در دسترس قرار می دهند. در عرض چند ساعت یا چند روز پس از یک آزمایش هسته ای زیرزمینی، گازهای رادیواکتیو (مانند زنون-133 و آرگون-37) می توانند از طریق ترک ها و شکاف ها به سطح نفوذ کنند.

این گازها بی اثر هستند و با سنگ واکنش نمی دهند، که باعث می شود به راحتی فرار کنند اما سیستم نظارت بین المللی (IMS) سازمان پیمان جامع منع آزمایش هسته ای (CTBTO) دارای شبکه ای جهانی از ایستگاه هاست که دایما از هوا برای یافتن این ذرات و گازهای رادیواکتیو نمونه برداری می کنند. تشخیص نسبت های ایزوتوپی خاص زنون، تقریبا یک شاخص قطعی از یک رویداد شکافت هسته ای است. یک زلزله زمینساختی هرگز این رادیونوکلییدها را تولید نمی کند.

اینکه یک آزمایش کوچک در پس زمینه زلزله های طبیعی گم شود برای یک آزمایش کوچک و تکی شاید جواب دهد، اما برای انفجاری که مثلا منجر به زمین لرزه ای با بزرگای 5.3 می شود - مانند زلزله زواره در 11 مهر 1404 - عملا غیر ممکن است. اگر رویداد بلافاصله به عنوان مشکوک علامت گذاری شود، با تجزیه و تحلیل رادیونوکلیید بعدی می توانند نشانه های غیرقابل انکاری از ماهیت واقعی آن ارائه ب دهند.

از آنجا که ایران در این منطقه از نظر لرزه خیزی بسیار فعال است، به طور متراکم با ایستگاه های لرزه نگاری داخلی در ایران و خارجی از کشورهای همسایه و شبکه های جهانی مانند CTBTO پایش می شود. سیستم نظارت بین المللی (IMS) سازمان منع جامع آزمایش های هسته ای (CTBTO) ایستگاه هایی در منطقه پیرامون ایران و در کشورهای کویت، امارات متحده عربی، پاکستان و روسیه دارد علاوه بر اینکه ایستگاه های فروصوت در سراسر خاورمیانه و آسیای مرکزی نصب شده اند.

تصویربرداری ماهواره ای (ISR) برای نظارت مداوم برای فعالیت هایی مانند ساخت تونل های عمیق جدید، جابه جایی تجهیزات سنگین، ایجاد محیط های امنیتی و کابل ها یا تجهیزات در یک منطقه دورافتاده به صورت مداوم بر کشور ما انجام می شود. انجام یک آزمایش هسته ای، واضح ترین و غیرقابل برگشت ترین نقض ممکن پیمان منع گسترش سلاح های هسته ای (NPT) و مانند اعلامیه ای از یک کشور دارای سلاح هسته ای تلقی می شود. احتمالا این امر ایالات متحده، اروپا، روسیه و چین را در اعمال فشار و توجیه قانونی هر نوع اقدام خصمانه علیه کشور ما متحد می کند.

به هر حال با استفاده از داده های لرزه ای زلزله شناسان بلافاصله متوجه می شوند که ژرفای رخداد، یک تا دو کیلومتر است و نه 10 کیلومتر و این زلزله، به عنوان یک رویداد لرزه ای مشکوک یا انفجار احتمالی علامت گذاری می شود.

همبستگی اطلاعاتی در جهت بررسی مختصات مرکز زلزله با تصاویر ماهواره ای اخیر که حفاری، ساخت جاده یا اقدامات امنیتی احتمالی اخیر را در آن محل دقیق نشان دهد، مقایسه می شود. در روز بعد ایستگاه های نظارت بر رادیونوکلیید در منطقه، ایزوتوپ های زنون-133 را با ردپای منحصر به فردی که به شکافت هسته ای احتمالی اشاره دارد، شناسایی می کنند. این مدرک به عنوان نشانه قطعی شناخته و اعلام خواهد شد.

با این توضیحات مشخص است که اساسا بسیار بعید است که هر کشوری امروزه با موفقیت یک انفجار هسته ای را پنهان کند و از تبعات آن عبور کند. از نظر علمی، ترکیب تشخیص لرزه ای، فروصوت و رادیونوکلیید، تقریبا قطعی می کند که این آزمایش فاش خواهد شد.