فرارو- پژوهش های تازه علمی راز ماندگار طول عمر بیشتر زنان نسبت به مردان را از منظر تکامل و ژنتیک بررسی کرده اند؛ رازی که نه به سبک زندگی بلکه به نقشه زیستیِ شکل گرفته در طول میلیون ها سال بازمی گردد.

به نقل از دیلی گلکسی، برای دهه ها، این پرسش ذهن دانشمندان را به خود مشغول کرده بود که چرا زنان معمولاً بیشتر از مردان عمر می کنند. این فاصله ی میانگین، که در سراسر جهان حدود پنج سال است، در گذر از جنگ ها، بیماری های همه گیر و دگرگونی های اجتماعی بزرگ همچنان پابرجا مانده است. اکنون پژوهشی گسترده که صدها گونه جانوری را با یکدیگر مقایسه کرده، پاسخی تازه ارائه می دهد: راز این تفاوت در ژن ها و در خود طرح تکامل نهفته است.

مطالعه ای که در نشریه Science Advances منتشر شده و رهبری آن بر عهده دکتر یوهانا استرک از دانشگاه جنوب دانمارک بوده، طول عمر 528 گونه پستاندار و 648 گونه پرنده را، هم در حیات وحش و هم در باغ وحش ها، مورد بررسی قرار داده است. یافته های این پژوهش نشان می دهد که تفاوت های جنسی در طول عمر نه تصادفی است و نه مختص انسان؛ بلکه در خود منطق بقای گونه ها و سازوکار تولیدمثل ریشه دارد.

در میان پستانداران، ماده ها به طور میانگین حدود 12 تا 13 درصد بیشتر از نرها عمر می کنند. اما در میان پرندگان، الگو معکوس است؛ نرها حدود 5 درصد بیشتر از ماده ها زندگی می کنند. این تفاوت ها را نمی توان با سبک زندگی، اندازه بدن یا رژیم غذایی توضیح داد، بلکه به ساختار ژنتیکی و استراتژی های تولیدمثل مربوط می شود.

در پستانداران، جنس ماده دارای دو کروموزوم X است که نوعی تور ایمنی ژنتیکی به شمار می رود و از بدن در برابر جهش های مضر محافظت می کند. اما جنس نر تنها یک کروموزوم X و یک کروموزوم Y دارد، و همین کمبود، آسیب پذیری بیشتری ایجاد می کند. در پرندگان اما، این وضعیت برعکس است: ماده ها دارای کروموزوم های ZW و نرها دارای ZZ هستند؛ بنابراین در این جا نرها از نظر ژنتیکی در موقعیت امن تری قرار دارند.

دکتر استرک می گوید: حتی زمانی که حیوانات در محیطی امن مانند باغ وحش، دور از شکارچیان و بیماری ها زندگی می کنند، تفاوت طول عمر میان جنس ها باقی می ماند. این نشانه ای روشن است که زیست شناسی، نه محیط، عامل اصلی این شکاف است. این پژوهش بر اساس داده های دموگرافیک پایگاه جهانی Species360، بزرگ ترین بانک اطلاعاتی باغ وحش ها و آکواریوم ها در جهان، انجام شده و ادامه ای است بر مطالعات پیشین درباره شامپانزه ها، گوریل ها و انسان ها؛ سه گونه ای که در همه آن ها نیز الگوی مشابهی مشاهده می شود: ماده ها همواره بیش از نرها عمر می کنند. پایگاه Earth.com نیز در گزارشی این یافته ها را تأیید کرده و آن را نشانه ای از تداوم این الگو در سراسر قلمرو جانوران دانسته است.

یکی از دلایل اصلی عمر کوتاه تر نرها در میان پستانداران، انتخاب جنسی یا همان رقابت برای جفت یابی است. در گونه هایی که نرها برای جلب جفت با یکدیگر رقابت می کنند، از شیرها گرفته تا گوزن ها، انرژی زیادی صرف نبرد، نمایش قدرت و دفاع از قلمرو می شود؛ انرژی ای که در نهایت به قیمت طول عمر تمام می شود.

در گزارش پژوهش آمده است: تکامل، بقا را فدای موفقیت در تولیدمثل می کند. نرهای گونه های چندهمسری بهای سنگینی برای رقابت می پردازند. در این فرایند، زخم ها، استرس، و نیاز متابولیکی برای حفظ بدن بزرگ تر یا ویژگی های ظاهری پرزرق وبرق، همگی روند پیری را تسریع می کنند.

در مقابل، بسیاری از پرندگان زندگی تک همسری دارند و در مراقبت از فرزندان مشارکت می کنند، به همین دلیل زندگی آرام تر و ایمن تری دارند. بااین حال، در میان پرندگانی مانند عقاب ها و جغدها که ماده ها از نظر جثه بزرگ تر و سلطه گرتر هستند، این الگو باز هم وارونه می شود و نرها عمر کوتاه تری دارند.

در بسیاری از گونه ها، ماده ها مسئول اصلی مراقبت از فرزندان هستند و تکامل، به نظر می رسد این نقش را پاداش داده است. پژوهش نشان می دهد در گونه هایی که مراقبت مادری شدیدتر است، مانند نخستی سانان، عمر طولانی تر در جنس ماده شایع تر است. بقای مادر مستقیماً احتمال زنده ماندن فرزندان را افزایش می دهد و در نتیجه، طول عمر بیشتر به مزیتی تولیدمثلی تبدیل می شود.

در سوی دیگر، سیستم ایمنی نیز نقشی پیچیده ایفا می کند. پستانداران ماده معمولاً پاسخ ایمنی قوی تری دارند که آن ها را در برابر بیماری ها محافظت می کند، اما درعین حال خطر ابتلا به بیماری های خودایمنی را افزایش می دهد. در مقابل، نرها به دلیل دفاع ایمنی ضعیف تر، بیشتر در معرض عفونت ها قرار دارند اما کمتر دچار اختلالات ایمنی می شوند.

دانشمندان معتقدند این تعادل میان مزایا و معایب، میراثی کهن از تکامل است و در گونه های گوناگون از فیل گرفته تا انسان تکرار می شود. به عبارت دیگر، تفاوت میان طول عمر زنان و مردان پیش از شکل گیری تمدن انسانی در نقشه حیات حک شده است.

حتی با وجود پیشرفت های پزشکی و بهبود شرایط زندگی، منطق تکاملی همچنان خود را نشان می دهد. بر اساس داده های سازمان جهانی بهداشت، زنان در تقریباً تمام کشورهای جهان بیش از مردان عمر می کنند. در سوئد، جایی که یکی از قدیمی ترین نظام های ثبت طول عمر وجود دارد، این شکاف از حدود دو سال در قرن هجدهم به بیش از پنج سال در دوران معاصر افزایش یافته است؛ امری که پژوهشگران آن را ناشی از کاهش مرگ ومیر مادران و کمتر شدن تلفات زودهنگام مردان می دانند.

بااین حال، حتی با تلاش های پزشکی و اجتماعی برای برابر کردن شرایط، اثر ژنتیکی و تکاملی همچنان پابرجاست. دکتر استرک می گوید: می توانیم این فاصله را کمتر کنیم، اما احتمالاً هرگز قادر نخواهیم بود آن را به طور کامل از میان ببریم.

به باور دانشمندان، طول عمر بیشتر زنان صرفاً نتیجه سبک زندگی یا مراقبت های بهداشتی بهتر نیست، بلکه میراثی است که از میلیون ها سال پیش در ساختار زیستی انسان و بیشتر پستانداران حک شده است؛ میراثی که نشان می دهد در نبرد میان ژن ها و زمان، طبیعت همواره نقشه ای دقیق برای بقا در ذهن داشته است.

این پژوهش گسترده، بار دیگر نشان می دهد تفاوت میان عمر زنان و مردان نه پدیده ای فرهنگی یا تصادفی، بلکه بخشی از تاریخ طبیعی حیات است. از ژن ها تا رفتارهای اجتماعی، تکامل سازوکاری طراحی کرده است که در آن طول عمر بیشتر زنان، ابزاری برای استمرار نسل و بقای گونه ها محسوب می شود.