سال 1394، با انتصاب حجت الله ایوبی به ریاست سازمان سینمایی و سابقه او به عنوان رایزن فرهنگی ایران در فرانسه، نگاه ها به مراودات بین المللی سینمای ایران امیدوارانه شد. جدایی بخش بین الملل از بخش ملی جشنواره، اقدامی ضروری بود زیرا برگزاری همزمان دو بخش باعث شده بود بخش بین الملل در سایه بخش ملی قرار بگیرد و هویت مستقل خود را از دست بدهد. تصمیم به برگزاری مستقل، با استقبال سینماگران مواجه شد؛ آن ها معتقد بودند یا باید قید جشنواره بین المللی را زد یا آن را به صورت مستقل برگزار کرد.

به گزارش ایران ، این تحول با دبیری علیرضا رضاداد آغاز شد و در ادامه رضا میرکریمی با ایجاد ساختار حرفه ای و جذب چهره های سرشناس داخلی، جشنواره را به استانداردهای بین المللی نزدیک کرد. مشارکت سینماگران مطرح ایران همچون فاطمه معتمدآریا، نگار جواهریان، رضا کیانیان، مازیار میری، پانته آ پناهی ها و شادمهر راستین در بدنه مدیران اجرایی جشنواره و همچنین حضور چهره های سرشناس از طیف های مختلف در جمع داوری فیلم ها و در کارگاه های آموزشی از اصغر فرهادی و رخشان بنی اعتماد تا ابراهیم حاتمی کیا، مجید مجیدی و… بخش بین الملل را از سایه بخش ملی خارج و آن را به جشنواره ای مال خود سینماگران تبدیل کرد.

در این مسیر، حضور چهره های جهانی مانند الیور استون، پل شریدر، سوکوروف، کارن شاه نظرف، روبرتو پرپینانی، فرانکو نرو و آی. آر. رحمان، اعتبار بین المللی جشنواره را تضمین کرد و دیپلماسی فرهنگی ایران را به نمایش گذاشت. همه این اقدامات نشانی از این بود که سینما می تواند پلی برای گفت وگو و تبادل فرهنگی باشد حتی در شرایطی که رسانه های خارجی تصویری منفی ارائه می دهند. در سال های بعد، محمدمهدی عسگرپور جایگزین میرکریمی شد و تلاش شد کیفیت و اعتبار جشنواره حتی در شرایط فشارهای بین المللی علیه ایران حفظ شود.

در میانه مسیر استقلال، بحثی در حد حرف و حدیث زنده شد: آیا این جشنواره باید همچنان نام فجر را حفظ کند؟ برخی کارشناسان معتقد بودند چون زمان برگزاری دیگر مصادف با دهه فجر نیست، بهتر است عنوان آن به جشنواره بین المللی تهران تغییر یابد مشابه جشنواره کودک و نوجوان اصفهان که با هویتی مستقل شناخته می شود و شبیه دیگر جشنواره های معتبر جهانی چون ونیز، کن، برلین، شانگهای و… که به نام شهرهای برگزارکننده معروف است. اما این پیشنهاد با انتقاد شدید آن دسته از فعالان سینمایی مواجه شد که معتقد بودند حذف نام فجر نوعی فاصله گیری از ارزش های نمادین است. در نهایت سازمان سینمایی اعلام کرد که عنوان فجر همچنان بر این رویداد باقی خواهد ماند.

استقلال بخش بین الملل، زمینه حضور گسترده هنرمندان داخلی و خارجی و برگزاری کارگاه های آموزشی حرفه ای را فراهم کرد. سینماگران ایرانی جشنواره را مال خود می دانستند و با مشارکت فعال در داوری و آموزش، کیفیت رویداد را بالا بردند. حضور میهمانان جهانی، حتی در شرایط تبلیغات منفی علیه ایران، نشان داد که سینما می تواند ابزاری قدرتمند در دیپلماسی فرهنگی باشد و ایران را به عنوان کشوری آرام، فرهنگ مدار و سینما دوست معرفی کند. در نهایت جشنواره جهانی فیلم فجر به دلیل سطح بالای برگزاری و حضور چهره های مطرح جهانی در ردیف جشنواره های مورد تأیید فیاپف و در فهرست 15 جشنواره رقابتی درجه یک قرار گرفت.

در سال 1400 با تصمیم محمد خزاعی، رییس سازمان سینمایی وقت، اعلام شد که بخش ملی و بین الملل جشنواره دوباره ادغام می شوند. بر اساس این تصمیم، از سال 1401 جشنواره فیلم فجر به صورت واحد برگزار شد و بخش بین الملل دوباره در سایه بخش ملی قرار گرفت؛ اتفاقی که بسیاری از سینماگران آن را بازگشت به عقب و تضعیف جایگاه جهانی جشنواره دانستند.

سال 1404، علاوه بر بازگشت استقلال به بخش بین الملل جشنواره، پس از چند دوره بحث درباره برگزاری این رویداد در خارج از پایتخت، استانداری فارس و مسئولان سینمایی با هم فکری دبیر جشنواره روح الله حسینی و معاون سازمان سینمایی مهدی شفیعی، پیشنهاد برگزاری جشنواره در شیراز را نهایی کردند. شیراز، با هویت فرهنگی و شاعرانه خود، انتخاب شد تا میزبان چهل وسومین جشنواره جهانی فیلم فجر باشد؛ رویدادی که از 5 تا 12 آذرماه برگزار خواهد شد.

رییس سازمان سینمایی، رائد فریدزاده، درباره تغییر زمان جشنواره از خرداد به آذر هم توضیح داد: تلاش ما حفظ جایگاه جشنواره در سطح بین المللی است و همزمان با توجه به خستگی مخاطبان پس از جشنواره کن و نزدیکی به شانگهای، این زمان مناسب تر است. این تغییر زمان، فرصتی است تا جشنواره جهانی فیلم فجر در تقویم سینمایی بین المللی به عنوان آخرین جشنواره سال میلادی ثبت شود و هویت مستقل خود را تقویت کند.

محمد بهشتی، مدیر پیشین بنیاد سینمایی فارابی و جشنواره فیلم فجر، با اشاره به تجربه موفق جشنواره فیلم کودک و نوجوان در اصفهان، بر ضرورت تفکیک جشنواره بین المللی فیلم فجر از بخش ملی تأکید می کند و آن را تصمیمی درست و اجتناب ناپذیر می داند. به گفته او، برگزاری مستقل این رویداد در شیراز می تواند گامی عملی در برابر جریان ایران هراسی و انزوای فرهنگی باشد؛ اقدامی برای آنکه سینمای ایران در تعامل با جهان، تسلیم فضاهای ساخته شده علیه خود نشود و از مسیر دیپلماسی فرهنگی، روایت مستقلش را تثبیت کند.

محمد بهشتی با یادآوری تجربه جشنواره بین المللی فیلم های کودکان و نوجوانان می گوید: تجربه جشنواره بین المللی سینمایی کودک تجربه ای است که به ما نشان می دهد فعالیت هایی شبیه به آن، اولاً چه مقدماتی دارد و ثانیاً چه آثاری می تواند داشته باشد. وقتی جشنواره فیلم کودک را مرور می کنید، می بینید ابتدا بخشی از جشنواره فجر بود. به میزانی که سینمای ایران به لحاظ کیفیت رشد می کند و خصوصاً در زمینه سینمای کودک ما شاهد تولیدات با کیفیت و کمیت بیشتر هستیم، زمینه فراهم می شود برای اینکه جشنواره کودک بتواند مستقل و از جشنواره فجر جدا شود.

او درباره اهمیت شهر میزبان می گوید: نکته دوم این است که کجا برگزار شود. ما شهرهایی داریم که سابقه فرهنگی و هنری دارند. یکی از آن شهرها اصفهان است. اگر این جشنواره به همدان می رفت یا مثلاً زنجان، معلوم نبود که بتواند این قدر موفقیت داشته باشد. نه اینکه شهرهایی مثل همدان و زنجان واجد ارزش فرهنگی نیستند، مقصود من این است که روی اصفهان سال ها کار شده بود؛ یعنی به نوعی روی معرفی آن به عنوان شهر فرهنگی در سطح بین المللی فعالیت شده بود، در صورتی که همدان و زنجان چنین موقعیتی در سطح بین المللی ندارند.

این مدیر فرهنگی درباره انتخاب شیراز برای میزبانی این رویداد می گوید: شهر شیراز هم شهری است که این استعداد در آن وجود دارد. یعنی مثل اصفهان می ماند و به عنوان یک شهر در سطح بین المللی معرفی شده است. در سطح بین المللی وقتی اسم شیراز را یاد کنید، با عنوان فرهنگ و هنر به جا آورده می شود، نه مثلاً از جنبه سیاست و اقتصاد. از این جهت هم شهر شیراز شهر مناسبی است.

او درباره چالش های بین المللی می گوید: نکته ای که باقی می ماند چیست؟ اینکه اصولاً برگزاری جشنواره بین المللی چه در شهر شیراز، چه در هر جای دیگر و چه وابسته به خود جشنواره فجر در تهران برگزار شود، موکول به این است که ما داعیه بین المللی بودنمان برقرار باشد؛ یعنی همچنان پرچم سینمای ایران در سطح بین المللی در اهتزاز باشد.

بهشتی توضیح می دهد: متأسفانه طی دهه گذشته لطمات زیادی به وجهه جهانی سینمای ایران وارد شد. البته ما فیلمسازان بسیار معتبر و موفقی داریم که در سطح جهانی توانستند بدرخشند، ولی به نوعی مستقل از سینمای ایران بودند. یعنی شبیه دهه 60 و دهه 70 که همه ذیل نام سینمای ایران به جا آورده می شدند، این اتفاق نیفتاده است. الان خیلی از این فیلمسازهای موفق ما به نام خودشان معرفی می شوند و نه به نام سینمای ایران. این اتفاق به خاطر سوء تدبیری است که طی سه دهه گذشته شاهد هستیم و به وجهه جهانی سینمای ایران صدمه وارد کرده است.

او ادامه می دهد: پس ما با آن پشتوانه قبلی اگر قرار باشد جشنواره بین المللی برگزار کنیم، احتمالاً مشکلاتی خواهیم داشت؛ مشکل خواهیم داشت در اینکه جشنواره بین المللی ما این جذابیت را داشته باشد که فیلم ها اولین نمایش هایشان را در ایران داشته باشند یا فیلمسازان معتبر، مثل دوره های آغازین جشنواره، در ایران حضور یابند. نمی خواهم بگویم نشدنی است، می خواهم بگویم در مقایسه با گذشته شرایط سخت تر خواهد بود. شرایط الان مثل روزگاری نیست که سینمای ما اعتبار جهانی اش محفوظ بود و جشنواره فجر وقتی از فیلمسازان و فیلم ها دعوت می کرد، آن ها می آمدند.

او با مروری بر دوره استقلال این رویداد توضیح می دهد: دوره ای که رضا میرکریمی دبیری جشنواره را عهده دار شد، دوره خوبی بود ولی متأسفانه دولت مستعجل بود. زود این پرچم پایین کشیده شد و نگذاشتند با تداوم آن اهداف تحقق پیدا کند. با وجود این، اگر قرار باشد سینمای ما دوباره جایگاه جهانی خود را پیدا کند و باز ما بتوانیم شاهد برافراشته شدن پرچم ایران باشیم و آن ظرفیت ها و استعدادها را احیا کنیم، برپایی رویدادی به اسم جشنواره بین المللی سینمای ایران در قالب یک رویداد مستقل سینمایی، باید تحقق پیدا کند تا به آن مقصود برسیم.

بهشتی در پاسخ به پرسشی درباره نقش سینما در بازسازی تصویر فرهنگی ایران می گوید: این ها کارهایی است که ما می توانیم انجام بدهیم و باید انجام بدهیم. ما برای شکستن تصویر تلخ و تیره ای که با هزینه های هنگفت از کشورمان ساخته اند، باید اقدامی بکنیم و کارهایی انجام بدهیم. باید این را هم در نظر بگیریم که در چه شرایطی داریم این کار را انجام می دهیم. در شرایط نرمال نیستیم و کسانی که باید از چنین حرکتی پشتیبانی کنند، حواسشان باشد که در شرایط موجود داریم این کار را می کنیم و در نتیجه اهمیت آن چقدر بالاست. در هر صورت این کاری است که لازم است و باید انجام شود، تا اینکه تسلیم فضایی که بر علیه ایران ایجاد کردند و ایران هراسی که با سرمایه گذاری های سنگین پدید آورده اند، نباشیم و در مقابلش اقدام کنیم. برگزاری جشنواره بین المللی فیلم فجر به صورت مستقل، یکی از همین اقدامات است.

او با اشاره به حضور چهار فیلمساز ایرانی در اسکار می گوید: از این اتفاق نباید ارزیابی منفی اشتباه داشته باشیم. چهار کشور فیلمسازان ایرانی و فیلمشان را به عنوان نماینده خودشان به اسکار معرفی کرده اند. سازنده این چهار فیلم ایرانی هستند. این نشان می دهد ظرفیت فوق العاده زیادی در ایران وجود دارد. باید از این بازی موش و گربه ای که متأسفانه یک عده بین اهل سینما و حاکمیت ایجاد کرده اند، فاصله بگیریم.

روح الله حسینی، دبیر چهل وسومین جشنواره جهانی فیلم فجر، در گفت وگویی با ایران از دلایل تغییر مکان برگزاری جشنواره، انتخاب شیراز به عنوان میزبان و رویکرد تازه این دوره می گوید. او معتقد است که جشنواره جهانی فیلم فجر باید به جایگاه واقعی خود در میان جشنواره های سطح الف جهان بازگردد و سینمای ایران، بار دیگر با تکیه بر روح شاعرانه اش، بدرخشد.

به گفته حسینی جشنواره جهانی فیلم فجر از سال ها پیش در حال گفت وگو با فیاپف (فدراسیون بین المللی انجمن های تهیه کنندگان فیلم) بوده تا جایگاه خود را به عنوان یکی از جشنواره های سطح الف جهان تثبیت کند. چرا که این نهاد بین المللی، نظارت و طبقه بندی جشنواره های فیلم در جهان را بر عهده دارد. او توضیح می دهد که تاریخ جشنواره جهانی فیلم فجر بر اساس مذاکراتی طولانی مدت با این نهاد تعیین شده است و به این دوره برنمی گردد. با این حال، تغییر مهم دیگر در این دوره، انتقال جشنواره از تهران به شیراز بوده است؛ تصمیمی که حسینی آن را همسو با سیاست های کلان فرهنگی و تمرکززدایی از پایتخت می داند.

به گفته دبیر جشنواره، تغییر محل جشنواره از تهران به شیراز، تصمیمی است که در این دوره اتخاذ شده است. دلیل آن هم از یکسو سیاست های کلان وزارتخانه مبنی بر تمرکززدایی از رویدادهای مهم و برگزاری آن ها در مکان هایی خارج از تهران بود. ذیل شعار مهم وزیر محترم فرهنگ و ارشاد اسلامی که ایران تهران نیست ، برای برگزاری این جشنواره به شهری غیر از تهران فکر کردیم. حسینی در ادامه می افزاید که انتخاب شیراز با رویکرد فرهنگی و زیبایی شناسانه جشنواره پیوند مستقیم دارد: در جشنواره جهانی فیلم فجر، روی بعد شاعرانه سینمای ایران که یکی از مهم ترین مؤلفه ها و امتیازات آن در حوزه بین الملل بوده است، تأکید داریم. سینمای ایران از دهه ها پیش به اعتبار این ویژگی نام و آوازه ای در جهان پیدا کرده است، ولی در سال های اخیر کمتر به آن توجه شده است.

او با اشاره به پیوند طبیعی میان هویت جشنواره و فضای فرهنگی شیراز می گوید: از طرفی، شهر شیراز، شهر شعر و شاعری است. بدیهی است با توجه به آوازه ای که این شهر و شاعران معروفش همچون سعدی و حافظ در جهان دارند، گزینه اول ما برای انتخاب مکان برگزاری این رویداد، شهر شیراز باشد. حسینی در پاسخ به نگرانی ها درباره امکانات برگزاری جشنواره در شیراز می گوید: ما امکانات زیرساختی مناسبی هم برای سینما و هم برای پذیرش میهمان داخلی و خارجی در شیراز داریم. یکی از پردیس ها، با بیش از 8 سالن سینمایی و تجهیزات فنی مناسب به عنوان کاخ جشنواره در نظر گرفته شده است. استانداری فارس هم قول همکاری های لازم برای برگزاری این رویداد مهم را داده است. از نظر زیرساختی و امکانات اقامت و رفت وآمد، نگرانی خاصی نداریم. فقط کمی زمان مان اندک است که امیدواریم با برنامه ریزی و حمایت های رییس سازمان امور سینمایی از این جهت نیز مشکلی نداشته باشیم.

دبیر جشنواره جهانی فیلم فجر در بخش دیگری از سخنان خود، به سیاست ها و رویکردهای تازه این دوره اشاره می کند: سیاست اصلی ما در این دوره یادآوری و احیای آن مزیتی است که سینمای ایران در سطح بین الملل بدان شناخته شده است. ایران، با پیشینه ای هزارساله در شعر و ادبیات، خاک حاصلخیزی برای زایش و شکوفایی سینمای شاعرانه است.

او این نگاه را در بستر فرهنگی ایران توضیح می دهد: در این سرزمین، شعر نه یک هنر جداگانه، بلکه بخشی از حیات فرهنگی مردم است. از حافظ و سعدی تا خیام و مولوی و تا شاعران معاصر چون فروغ فرخزاد و سهراب سپهری، شعر در زندگی ایرانیان جاری است. فرهنگ تصویری ایران نیز، در نگارگری ها، کاشی کاری ها، معماری و حتی هنر قالیبافی، همواره بر زیبایی شناسی شاعرانه تأکید داشته است. حسینی تأکید می کند که این میراث بصری و ادبی، می تواند بنیان سینمایی متفاوت را در جهان معاصر شکل دهد: این میراث بصری، به همراه ریشه های ادبی، بستری فراهم کرده است که سینمای ایران بتواند با نگاهی شاعرانه، جهانیان را مسحور کند.

در پایان، حسینی ابراز امیدواری می کند که مسیر تازه جشنواره بتواند به تقویت یک جریان اصیل در سینمای ایران منجر شود: ما فکر می کنیم که ایران با پشتوانه شعری و تصویری خود، می تواند پرچمدار سینمای شاعرانه در جهان باشد. جشنواره جهانی فیلم فجر با این رویکرد مسیر جدید خود را آغاز کرده است و من امیدوارم با حمایت همه، از جمله رسانه ها، بتوانیم در میان مدت بسترهای شکل گیری و تقویت این جریان را که ریشه در جان و جهان ایرانیان دارد، به عنوان جریانی قابل اعتنا در سینمای ایران، فراهم کنیم.

امیرحسین علم الهدی، کارشناس سینما و مدیر فرهنگی، در تحلیل برگزاری جشنواره بین المللی فجر در شیراز، تأکید می کند که هویت هر جشنواره با شهر میزبان آن تعریف می شود و اگر قرار است شیراز میزبان باشد باید به طور دائمی این عنوان را حفظ کند. او با یادآوری تلاش های رضا میرکریمی برای تثبیت عنوان جشنواره فیلم تهران ، بر ضرورت ایجاد تداوم و ثبات در مدیریت این رویداد تأکید دارد. علم الهدی همچنین با استقبال از دبیری دکتر حسینی، پیشنهاد می دهد که او برای تمرکز بیشتر بر مدیریت فرهنگی جشنواره، از سمت نظارتی خود در سازمان سینمایی استعفا دهد تا تعارض جایگاهی میان نظارت و اجرا پیش نیاید.

امیرحسین علم الهدی، کارشناس سینما در ابتدای سخنانش با ایران درباره لزوم موضوع جداسازی جشنواره بین المللی از بخش ملی جشنواره فجر می گوید: دوستان سازمان سینمایی بالاخره موضوع جداسازی جشنواره بین المللی از جشنواره فجر را جدی گرفتند و این اتفاق عملی شد. این دو رویداد، موضوعاتی کاملاً متفاوت با سیاست گذاری هایی 180 درجه متضاد بودند. در سه سال گذشته، هرچه از نظر کارشناسی صحبت شد و بحث کردیم، نتیجه ای حاصل نشد و صرفاً تأکید می کردند که این جداسازی باید انجام شود. اما در عمل هیچ دستاوردی نداشت. من معتقدم اصلِ جدا شدن اتفاق خوبی است. او در ادامه با اشاره به اهمیت استمرار محل برگزاری جشنواره می افزاید: من در جهان جشنواره ای سراغ ندارم یا دست کم پیدا نکرده ام که هر سال در شهری متفاوت برگزار شود یا هر دو سه سال یک بار محل برگزاری اش تغییر کند. اصولاً جشنواره ها با یک فضا و یک شهر شناخته می شوند. جشنواره فیلم برلین، جشنواره کن، ونیز، تورنتو، سئول، پکن، شانگهای، ورشو و مسکو، همه و همه جشنواره هایی هستند که هویتشان به آن شهر گره خورده و در مجامع جهانی به همان اعتبار شناخته می شوند.

علم الهدی با یادآوری تجربه درخشان مدیریت رضا میرکریمی و موضع گیری هایی که مانع همگام سازی عنوان جشنواره شد، می افزاید: در دوره آقای میرکریمی هم بحثی مطرح شد که جشنواره با نام جشنواره فیلم تهران شناخته شود، اما گفته شد این نام یادآور دوران پهلوی است. در حالی که این استدلال به نظر من سطحی و بی پایه بود و خودشان هم می دانستند مبنای منطقی ندارد. در نتیجه نگذاشتند چنین اتفاقی بیفتد. امروز هم هنوز مشخص نیست که این جشنواره قرار است به طور مادام العمر در یک شهر بماند، مثل جشنواره کودک در اصفهان هرچند همان جشنواره هم مدتی به همدان منتقل شد که آن هم بدعت عجیبی بود یا قرار است هر بار از شهری به شهر دیگر برود؛ یک بار تهران، یک بار شیراز، بار دیگر کرمان. چنین چیزی در ادبیات بین المللی جایگاهی ندارد.

این کارشناس سینما در عین ستایش این تصمیم یک پیشنهاد هم به ساختار مدیریتی جشنواره دارد: نکته بعدی، موضوع پذیرفتن دبیری جشنواره توسط بالاترین مقام نظارتی سازمان سینمایی است؛ یعنی آقای دکتر حسینی که از اساتید دانشگاه و از فرهیختگان به شمار می آیند. اگر من جای ایشان بودم و قرار بود مسئولیت راهبری این جشنواره را برعهده بگیرم، قطعاً از جایگاه معاونت سازمان سینمایی استعفا می دادم و با فراغ بال مسئولیت دبیری جشنواره را می پذیرفتم.

او در توضیحات تکمیلی می افزاید: اکنون شرایط به گونه ای است که دبیر جشنواره، هم زمان میهمانان خارجی و داخلی را دعوت می کند و در همان حال، بالاترین مقام نظارتی و ممیزی سازمان سینمایی هم هست. این هم زمانی می تواند سایه هایی از حاشیه ایجاد کند. با توجه به اینکه آقای حسینی شخصیتی دانشگاهی هستند و خودشان به این مسائل واقف اند، به نظر من بهتر است از آن پست کناره گیری کنند و تمام توان خود را، مانند آنچه آقای میرکریمی انجام داد، صرف دبیری جشنواره کنند. اینکه دبیر جشنواره بین المللی فیلم فجر هم زمان بالاترین مقام نظارتی سازمان سینمایی باشد، در ذات خود یک تضاد و تناقض است. امیدوارم آقای دکتر حسینی پیش از برگزاری جشنواره، راه حلی برای این مسأله بیابند چرا که از منظر منطق مدیریت فرهنگی، جمع کردن این دو جایگاه در یک فرد، ترکیب قابل فهمی نیست.

علم الهدی با استقبال از انتخاب شیراز برای میزبانی این رویداد تأکید می کند: اگر شهر شیراز بپذیرد که میزبان ثابت جشنواره بین المللی فیلم فجر باشد و این رویداد سالیان سال به نام آن شهر شناخته شود، اتفاق بسیار خوبی خواهد بود. چرا که شیراز شهری متفاوت است و می تواند بستر شکل گیری رخدادهای ارزشمند و ماندگار در عرصه سینما باشد.