فرارو پییر لوی ریمون استاد و پژوهشگر فرانسوی در روزنامه القدس العربی

به نقل از روزنامه القدس العربی، همیشه و شاید بتوان گفت تا ابد هرگاه واژه ای بیگانه در زبانی به کار رود که با آن بیگانه است، من بی اختیار در پی یافتن ترجمه ای برایش می گردم. چنین وسواسی از آن رو نیست که فرهنگ های لغت پاسخ روشنی در اختیار نمی گذارند؛ بلکه از آن جاست که جست وجوی ترجمه، خود نوعی بازگشت به ریشهٔ واژه در زبان مبدأ است؛ تلاشی برای پرهیز از کاشت واژه ای بیگانه در خاک زبانی که به آن تعلق ندارد.

به همین ترتیب، در پی یافتن ترجمه ای برای اسنپ بک برآمدم و همان مسیر را در مورد اصطلاح اسنپ بک نیز پیمودم. جست وجویی که ساده نبود و مرا از سطح زبان تا لایه های پنهان معنا برد. در پایان، به عبارتی رسیدم که به گمانم بیشترین نزدیکی را با مفهوم نهفته در تصمیم جدید اتحادیهٔ اروپا علیه ایران دارد؛ تصمیمی که واژه اسنپ بک را دوباره در کانون مباحث دیپلماتیک قرار داد

این تعبیر، مرا به راستی شگفت زده کرد؛ زیرا بازگشت به نقطهٔ صفر را می توان از دو منظر کاملاً متفاوت نگریست. در نگاه نخست، این عبارت نشانه ای از اتخاذ موضعی سخت گیرانه و قاطع است؛ موضعی که بیانگر از میان رفتن اعتماد به فرد، عملکرد یا توافقی پیشین است. چنین برداشتی از لحن و محتوای بیانیهٔ وزارت خارجهٔ فرانسه نیز برمی آید؛ بیانیه ای که دلایل سه کشور اروپایی یعنی فرانسه، بریتانیا و آلمان را برای بازگرداندن تحریم ها علیه ایران توضیح می دهد و بر رویکردی بدون انعطاف تأکید دارد.

اما در همان حال، بازگشت به نقطهٔ صفر می تواند معنایی معکوس و ظریف تر نیز در خود نهفته داشته باشد: آغاز دوباره، آزمودن مجدد اعتماد و اعطای فرصتی دوم برای بازسازی روابط یا بازتعریف توافق. بااین حال، آنچه از تصمیم اخیر اتحادیهٔ اروپا برمی آید، این است که گزینهٔ دوم، دست کم در ظاهر، جایی در سیاست فعلی اروپا ندارد.

گفته می شود دیپلماسی هم ظاهر دارد و هم باطن؛ و گاه باطنِ دیپلماسی تأثیری ژرف تر از ظاهر آن بر روند امور برجای می گذارد. شاید برخی از ناظران اسنپ بک را سازوکاری صرفاً تنبیهی بدانند که به توقف، انجماد و انسداد مسیر گفت وگو می انجامد؛ اما تجربه نشان داده است که در عرصهٔ سیاست بین الملل، ظاهرِ انجماد و سکون، لزوماً با باطن خود یکی نیست. پشت این سکوت ظاهری، ممکن است حرکتی پنهان، چانه زنی ای آرام یا تغییری تدریجی در موازنهٔ قدرت جریان داشته باشد ؛ حرکتی که تنها زمان می تواند چهرهٔ واقعی آن را آشکار کند.

در اینجا بی گمان باید به اصلی بنیادین در دیپلماسی پنهان بازگردیم: گره های پرونده ها را همواره دیپلماسی پشت پرده می گشاید. اما ماجرا به این جا محدود نمی شود؛ زیرا ویژگی های کار دیپلماتیک در پروندهٔ ایران اساساً با الگوهای سنتی دیپلماسی تفاوتی ریشه ای دارد. دلیل اصلی این تفاوت آن است که برنامهٔ جامع اقدام مشترک (برجام)، برخاسته از توافق وین، هرگز آن گونه که از آغاز طراحی شده بود، اجرایی نشد.

سخن من نه از نقض ایران در میزان مجاز غنی سازی است و نه از اتهاماتی که ایران متقابلاً به جامعهٔ جهانی وارد کرد مبنی بر عدم پایبندی به تعهداتش؛ زیرا این ها بخشی از دیپلماسی سنتی اند. آنچه مد نظر است، ویژگی هایی است که از خروج آمریکا از توافق در سال 2018 پدید آمد؛ گویی آن خروج، برخلاف قصد واشنگتن، مسیری تازه و ساختاریافته در روابط دیپلماتیک ایجاد کرد که پیش تر سابقه نداشت. در اینجا سخن از فضای دیپلماتیکی است که آمریکا به صورت امرِ واقع برای اروپا بر جای گذاشته است؛ فضایی که می خواستم آن را حاشیهٔ مانور بنامم، اما در پرتو شرایط کنونی ناگزیرم این نام گذاری را معلق کنم. البته، تعلیقِ نام به معنای لغو آن نیست، بلکه نشانهٔ گشودگیِ آن است تا زمانی که این فضا، یعنی فضای دیپلماسی اروپایی، چنین امکانی را فراهم آورد.

روزنامهٔ لوموند زیر عنوان ماکرون برای ازسرگیری مذاکرات فشار می آورد گزارشی دربارهٔ دیدار روسای جمهوری فرانسه و ایران در سازمان ملل متحد منتشر کرد؛ دیداری که درست پیش از بازگشت تحریم ها انجام شد. در واقع، شرایط آن زمان فرصت مناسبی برای این دیدار فراهم کرده بود، اما هم زمان رویدادی نیز در جریان بود که همه از آن آگاه بودند و اتحادیهٔ اروپا آرزو داشت در واقعیت روی ندهد: آن رویداد جنگ دوازده روزه بود. بااین حال، رویکرد آمریکا در برخورد با پروندهٔ ایران با رویکرد اروپا تفاوتی بنیادین دارد. حتی اگر اصل اسنپ بک تاکنون نتیجه ای نداشته، نمی توان گفت فلسفهٔ مذاکرهٔ اروپایی نیز بی ثمر بوده است. کشورهای اروپاییِ امضاکنندهٔ توافق وین، همچنان بر اصول شناخته شده ای پایبند مانده اند:

الف - گشودن دور تازه ای از مذاکرات برای دستیابی به توافقی جدید؛

ب - تضمین بازگشت بازرسان آژانس بین المللی انرژی اتمی به سایت های غنی سازی؛

ج - تأمین شفافیت کامل دربارهٔ میزان اورانیوم غنی شده.

در اینجا مایلم از چارچوب تکراری بازی چماق و هویج فراتر بروم؛ همان فرمولی که ژان نوئل بارو، وزیر خارجهٔ فرانسه، با عبارت توپ در زمین ایرانی هاست خلاصه اش کرد. درست است که بار دیگر ایرانی ها شروط اروپاییان را نپذیرفتند و در نتیجه اروپایی ها نیز نتوانستند پیش نویس قطعنامه ای تازه برای تعویق تحریم ها به تصویب برسانند، اما این مسئله، هرچند در ظاهر مهم جلوه می کند، در واقع نکتهٔ اصلی نیست. اهمیت در بخش دوم سخنان وزیر خارجهٔ فرانسه نهفته است، آن جا که گفت: دستیابی به توافق، همیشه ممکن است چه پیش از اسنپ بک و چه پس از آن. بی تردید اکنون سازوکار اسنپ بک فعال شده است، اما رفت و برگشت تحریم ها و بازی تهدید و عقب نشینی ستون اصلی روند مذاکره را تشکیل نمی دهد. در پسِ این رفت وآمدها فلسفه ای نهفته است که جوهر دیپلماسی اروپایی را می سازد: توانایی حرکت میان دو سطح از تعامل یکی سخن و نمایش آشکار دیپلماتیک که ظاهر کار است و دیگری عمل پنهان دیپلماتیک، که جوهرهٔ واقعی است زیرا در سکوت و خفا انجام می گیرد. اکنون توپ در هر دو زمین است زمین ایران و زمین اروپا و چون دوباره به نقطهٔ صفر بازگشته ایم، بازی هنوز به پایان نرسیده است.