فرارو محمود علوش تحلیلگر ارشد مسائل خاورمیانه در الجزیره نت

به نقل از الجزیره نت، انتظار عمومی بر آن بود که سوریه و اسراییل با میانجی گری ایالات متحده، در حاشیهٔ نشست مجمع عمومی سازمان ملل متحد به توافقی امنیتی تاریخی دست یابند. انتشار بیانیهٔ سه جانبهٔ سوری، اردنی و آمریکایی دربارهٔ نقشهٔ راهی برای حل بحران سویداء اندکی پیش از آغاز نشست های نیویورک، این گمانه زنی را به طور جدی تقویت کرده بود؛ چراکه بسیاری از ناظران بر این باور بودند که این نقشهٔ راه، یکی از اصلی ترین موانع در مسیر گفت وگوهای امنیتی دمشق و تل آویو را برطرف می کند. بااین حال، برخلاف امیدهای اولیه و گمانه زنی های دیپلماتیک، توافق مورد انتظار در نیویورک نهایی نشد.

خبرگزاری رویترز گزارش داد که مذاکرات سوریه و اسراییل در واپسین لحظات به بن بست رسید؛ بن بستی که ظاهراً پس از آن رخ داد که اسراییل بار دیگر خواستار ایجاد دالانی انسانی به سوی استان سویداء شد؛ درخواستی که دمشق آن را اقدامی در جهت نقض حاکمیت خود تعبیر کرد. بااین حال، تام باراک، فرستادهٔ ویژهٔ ایالات متحده، در گفت وگویی با شبکهٔ الجزیره، وقوع شکست در دقایق پایانی را رد کرد و تأکید نمود که گفت وگوها در مسیر درست ادامه دارد.

صرف نظر از روایت های متناقض، آنچه روشن است این که موانع اصلی همچنان پابرجا هستند. هرچند دمشق به صورت مبدیی با یکی از خواسته های تل آویو یعنی خلع سلاح مناطق جنوبی پایتخت موافقت کرده، اما سرنوشت سرزمین هایی که اسراییل پس از فروپاشی نظام اسد در سال های جنگ تصرف کرده، همچنان در ابهام کامل باقی مانده است؛ از جمله ارتفاعات راهبردی جبل الشیخ که از نظر نظامی و امنیتی، جایگاهی کلیدی در معادلات مرزی و توازن قدرت میان دو کشور دارد.

وزیر دفاع اسراییل بار دیگر بر لزوم ادامهٔ حضور نیروهای ارتش این کشور در ارتفاعات راهبردی جبل الشیخ تأکید کرده است؛ موضعی که نشان می دهد تل آویو قصد ندارد به سادگی از این منطقهٔ حساس نظامی عقب نشینی کند. بااین حال، در همان حال، بنیامین نتانیاهو، نخست وزیر اسراییل، در سخنرانی خود در نشست مجمع عمومی سازمان ملل متحد از امکان دستیابی به توافقی امنیتی با سوریه سخن گفت؛ توافقی که به گفتهٔ او می تواند هم زمان به حاکمیت دمشق احترام بگذارد، امنیت اسراییل را تضمین کند و حمایت از جامعهٔ دروزی جنوب سوریه را استمرار بخشد .

از یک سو، سخنان نتانیاهو دربارهٔ احترام به حاکمیت سوریه با مطالبات اسراییل برای حفظ حضور نظامی در جبل الشیخ و نیز ایجاد منطقهٔ پرواز ممنوع بر فراز بخش هایی از جنوب سوریه به ویژه در استان سویداء در تناقض آشکار است. از سوی دیگر، طرح اسراییل برای ایجاد دالانی انسانی به سوی سویداء و ادعای حمایت از اقلیت دروزی، در عمل به تضعیف اصل حاکمیت ملی سوریه می انجامد و زمینهٔ نوعی مداخلهٔ بلندمدت اسراییل در روابط داخلی میان دروزیان و دولت دمشق را فراهم می کند.

علاوه بر این، این تصور که موافقت ایالات متحده با نقشهٔ راه سویداء به معنای پذیرش کامل آن از سوی اسراییل نیز هست، برداشتی نادرست و ساده انگارانه است. به نظر می رسد طرح دالان انسانی که تل آویو بر آن پافشاری می کند، در واقع با هدفی فراتر از ملاحظات انسانی یعنی تضمین تداوم نفوذ اسراییل در استان سویداء و هموار کردن زمینه برای ایجاد نوعی ساختار خودگردانی دروزیان در آینده ای نه چندان دور مطرح شده است.

موضع قاطع دمشق در ردّ این درخواست، صرفاً ناشی از دفاع از اصل حاکمیت ملی سوریه یا بیم از شکل گیری نظامی سیاسی و اداری جداگانه در سویداء تحت حمایت اسراییل نیست؛ بلکه این مخالفت ریشه در نگرانی عمیق تری دارد. از نگاه دولت سوریه، پذیرش چنین طرحی می تواند دروازه ای برای بروز و گسترش موجودیت های فرقه ای و قومی در خاک سوریه بگشاید ؛ روندی که در نهایت وحدت سیاسی و تمامیت سرزمینی کشور را به شدت تهدید خواهد کرد.

پذیرش الگویی که اسراییل در پی تحمیل آن بر دمشق است، می تواند پیامدهایی فراتر از استان سویداء داشته باشد. در کوتاه مدت، چنین مدلی احتمالاً به تقویت موقعیت نیروهای دموکراتیک سوریه در شمال شرق کشور خواهد انجامید؛ نیروهایی که در تلاش اند شکل خاصی از خودگردانی با محوریت کردها را تثبیت کنند. اما در بلندمدت، این الگو ممکن است مطالبات مشابهی را در سایر مناطق سوریه نیز برانگیزد؛ به ویژه در ساحل غربی کشور، جایی که احتمال طرح ایدهٔ ایجاد حکومتی خودمختار برای علویان می تواند دوباره به موضوعی حساس و مناقشه برانگیز بدل شود.

علاوه بر این، چنین طرح هایی فاقد پایگاه مردمی گسترده در داخل سوریه هستند، چراکه اکثریت جامعهٔ سوریه همچنان بر حفظ وحدت ملی و تمامیت ارضی کشور پافشاری می کند. از این رو، پذیرش هرگونه الگوی خودگردانی تحت حمایت خارجی، نه تنها مشروعیت داخلی دولت احمد الشرع را به شدت تضعیف خواهد کرد، بلکه می تواند بحران اعتماد ملی را نیز تشدید کند. در عین حال، این روند به روشنی با منافع و نگرانی های ترکیه در تضاد است؛ کشوری که سال هاست با هرگونه طرحی برای ایجاد منطقه ای خودگردان با محوریت کردها در شمال سوریه مخالفت کرده و آن را تهدیدی مستقیم علیه امنیت ملی خود می داند.

در حالی که جاه طلبی های اسراییل در جنوب سوریه به طور فزاینده ای به عنوان تهدیدی مستقیم علیه یکپارچگی و تمامیت سرزمینی این کشور تلقی می شود، تحولات اخیر همچنین پرده از شکاف ژرف میان دیدگاه های اسراییل و ترکیه در خصوص آیندهٔ سوریه به عنوان کشوری متحد و یکپارچه برمی دارد. هاکان فیدان، وزیر خارجهٔ ترکیه، با هشدار نسبت به احتمال اقدام نظامی اسراییل در جنوب سوریه، عملاً نگرانی آنکارا را از تلاش های تل آویو برای تحمیل واقعیت های میدانی جدید آشکار کرد؛ واقعیت هایی که با اهداف توسعه طلبانهٔ اسراییل در سوریه هم خوانی دارد و در عین حال با ایجاد جایگاهی ویژه برای جامعهٔ دروزی در استان سویداء، می تواند روند تضعیف وحدت سرزمینی سوریه را تسریع کند.

بااین حال، مهم ترین مانع در برابر این جاه طلبی ها، موضع رسمی ایالات متحده است. واشنگتن همچنان بر حمایت علنی از وحدت و تمامیت ارضی سوریه تأکید دارد و ترجیح می دهد تمامی اقوام و گروه های مذهبی و قومی سوریه در چارچوب دولتی فراگیر و یکپارچه مشارکت داده شوند. این موضع آمریکایی بر سه ملاحظهٔ اساسی استوار است:

الف - تحمیل طرح های خودگردانی یا فدرالی در سوریه می تواند کشور را به سوی جنگ داخلی سوق دهد.

ب - چنین طرح هایی مانعی بر سر راه اهداف واشنگتن برای ادغام احتمالی سوریه در توافق های صلح آینده با اسراییل است.

ج - هم سویی بیش از حد آمریکا با پروژه های خودگردانی، ریسک درگیری مستقیم میان دو متحد کلیدی واشنگتن در منطقه یعنی اسراییل و ترکیه را در پی دارد.

نحوهٔ برخورد ایالات متحده با دو پروندهٔ حساس یعنی استان سویداء و نیروهای دموکراتیک سوریه نقشی تعیین کننده در شکل دهی به آیندهٔ سوریه ای یکپارچه و باثبات و نیز در مدیریت تضاد فزایندهٔ میان منافع ترکیه و اسراییل در این کشور ایفا می کند. این دو پرونده در واقع نقطهٔ تلاقی سیاست های واشنگتن با حساس ترین خطوط قرمز آنکارا و تل آویو هستند و نوع رویکرد آمریکا نسبت به آن ها می تواند مسیر تحولات میدانی سوریه را برای سال های آینده رقم بزند.

بااین حال، نشانه هایی از سیاست دولت دونالد ترامپ در این زمینه دیده می شود که نگرانی های جدی را در میان ناظران و متحدان منطقه ای برانگیخته است. از یک سو، نشست مشترک رؤسای جمهور ترکیه و آمریکا در کاخ سفید در 25 سپتامبر گذشته، ظاهراً بیانگر تمایل دو کشور به تدوین سیاستی روشن و مشترک در حمایت از تمامیت ارضی و موجودیت سیاسی سوریه بود؛ نشستی که به زعم تحلیلگران، تلاشی برای بازگرداندن هماهنگی راهبردی میان دو متحد قدیمی در ناتو محسوب می شد.

اما در سوی دیگر ماجرا، ایالات متحده همچنان در اعمال نفوذ مؤثر بر متحدان خود دچار تردید و دودلی است. واشنگتن تاکنون نتوانسته اسراییل را به امضای توافقی امنیتی با سوریه ترغیب کند که همزمان امنیت مرزها را تضمین و وحدت سرزمینی دمشق را حفظ کند. همچنین، دولت آمریکا در اعمال فشار بر نیروهای دموکراتیک سوریه (SDF) برای ادغام در ساختار دولت مرکزی دمشق نیز رویکردی دوپهلو و مبهم اتخاذ کرده است؛ وضعیتی که عملاً روند شکل گیری هرگونه نظم سیاسی پایدار در سوریه را با کندی و ابهام روبه رو کرده است.

این ابهام در موضع گیری آمریکا نسبت به آیندهٔ سوریه نه تنها نگرانی آنکارا و دمشق را از نیت واقعی واشنگتن افزایش داده، بلکه ریسک تشدید تضاد منافع میان ترکیه و اسراییل را نیز بالا برده است؛ تضادی که هرچه بیشتر گسترش یابد، کنترل معادلات امنیتی منطقه برای آمریکا دشوارتر خواهد شد. در نتیجه، این سردرگمی سیاسی اکنون به عنوان مانعی جدی در برابر اهداف راهبردی دونالد ترامپ در سوریه عمل می کند این اهداف عبارت اند از:

الف - پر کردن خلأ امنیتی ناشی از خروج آتی نیروهای آمریکایی از سوریه

ب - ایجاد تحولی تاریخی در روابط سوریه و اسراییل، به گونه ای که در راستای سیاست واشنگتن برای گسترش روند عادی سازی روابط میان اسراییل و جهان عرب قرار گیرد.