تقی آزاد ارمکی در یادداشتی در روزنامه اعتماد نوشت: در حوزه اندیشه طی دو سده اخیر در تعیین و نحوه گسترش ساختار طبقاتی ایران بحث و جدل های متعدد و متعارضی شکل گرفته است. در یک نگاه کلی ما با دوگانه حضور و غیاب نظام طبقاتی ایرانی و نقش آفرینی طبقه متوسط در حوادث روبرو هستیم. در یک طرف ، رویکرد سلبی در مورد منزلت طبقاتی و حضور طبقه متوسط وجود دارد. نگاهی که بر فقدان ساختار طبقاتی و به طور خاص طبقه متوسط در ایران و در مقابل حضور توده در همه عرصه ها توجه داشته و منشأ و عاملیت هر نوع تغییر و سکونی را در منطق توده و عموم دانسته است.

تکرار این روایت به حدی فراگیر شده است که فقدان حضور رهبران توده گرا در انقلاب مشروطه را راز و رمز شکست آن قلمداد کرده اند و در مقابل همین خوانش حضور فراگیر مردم را راز و رمز توفیق انقلاب اسلامی دانسته اند. به عبارت دیگر عاملیت ظهور و تحقق انقلاب مشروطه در سفارتخانه های خارجی و غرب زدگان بی ارتباط با توده و نمایندگان آن عنوان شده است. تکرار این روایت در فضای رسمی منشأ دوپار گی در فهم دو انقلاب اجتماعی مهم ایران در عصر جدید و نارسایی در فهم چرایی وقوع صدها جنبش اجتماعی در سده اخیر شده است. به دلیل نادیده گرفتن نقش طبقه متوسط در زیست ایرانی همه جنبش های اجتماعی ایرانی خارجی و غربی و استعماری تلقی شده اند.

بسیاری از طیف ها در گسترش سازه جامعه توده وار ایرانی نقش آفرینی داشته اند. از روشنفکران چپ ایرانی تا سیاستمداران راستگرای حکومتی هر یک به گونه ای روایت توده گرایی اجتماعی و سیاسی را صورت بندی کرده اند. در جایی دیگر بر نقش مخرب کمونیسم ایرانی اشاره کرده ام ولی نمی توان از نقش سیاست ورزان راستگرای ایرانی که در زمان حال در قالب پایداری چی ها سازمان یافته اند، غفلت کرد. در نتیجه بازیگر اصلی ایران، توده و نوع رابطه اش با حاکمیت تلقی شده است که حاصل آن حذف و نفی نقش آفرینی بورژوازی ملی و طبقه متوسط ایرانی در تحولات شده است.

آنقدر این روایت تکرار شده است که راهی به جز اعلام سقوط طبقه متوسط و خروج بورژوازی ایرانی از صحنه تحولات نمانده است. دولت و مردم به شکل عمومی و توده وار در میدان سیاست و فرهنگ باقی مانده اند که این نوع حضور منشأ بحران های متعدد ساختاری در ایران شده است. در ادامه این مسیر است که دولت ها برای تنوع بخشی به حیات اجتماعی و واگذاری بخشی از امور، اقدام به طراحی شکلی از طبقه متوسط خودساخته و سرمایه داران رانتی (خصولتی) همراه با حاکمیت کرده اند.

هر دولت و نیرویی که امکان حکومت در ایران یافته است در پی برپایی شکلی از دو نوع طبقه همراه، اقدام کرده و با سقوط از قدرت بر حجم نظام اداری و سیاسی و اقتصادی ایران افزوده است. این نوع طبقه سازی ایرانی که حکومتی است به جای اینکه امکانی برای بهبود شرایط باشد راه و وسیله ای برای بزرگ شدن دولت و گسترش فضای رانتی سیاسی و اقتصادی و فرهنگی و در نهایت جلوگیری از نقش آفرینی نیروهای اجتماعی و طبقات تاریخی ایرانی در بحران ها و حوادث شده است.

از طرف دیگر تعارض پنهان بین طبقه متوسط و بورژوازی تاریخی ایرانی که ریشه در زیست اجتماعی ایرانی دارد با طبقه متوسط و خصولتی ها به فرسایش سرمایه های اجتماعی در ایران انجامیده است. به طور مثال این تعارض در حوزه فرهنگ موجب سیاه و سفید شدن نظام ارزشی و اخلاقی تا متنوع و الوانی بودن آن شده است. همانطور در عرصه سیاست منجر به ظهور طرفداران و مخالفان تا مشارکت طلبان و مشارکت جویان اجتماعی با نقش آفرینی گروه های اجتماعی متعدد شده است. ایران نماد حضور مدافعان و مخالفان حاکمیت قلمداد شده است. مدافعانی کم ولی صاحب قدرت و ثروت و مخالفانی زیاد و فراموش شده تعبیر شده است. بدترین جلوه این تعارض را می توان در سیاست خارجی و نوع حضور ایران در جامعه جهانی دید.

عده ای به دلیل منزلت رانتی بر طبل جنگ و تعارض با جهان (اعم از غرب) کوبیده در حالی که اکثریت جامعه به فکر صلح و سازگاری و پیوند با جهان زیست کرده اند. حاصل این تعارض وقوع دو امر متعارض برجام و تحریم فراگیر در سیاست خارجی شده است. تاسف آور اینکه دو طبقه حاکمیت ساختهِ رانتی در دفاع از ایده شان خوش می باشند و حاصل عمل جمعی این دوگانه ها به ضعف فراگیر نظام سیاسی و اقتصادی و اجتماعی ایرانی انجامیده است. شواهد و تجربه های تاریخی و معاصر نشان از نقش آفرینی های متعدد عناصر و اجزای طبقاتی در ایران دارد. در زمان بحران، اثری از نقش آفرینی طبقه اقتصادی و فرهنگی حکومت نیست. اگر هم حضوری وجود داشته باشد منشأ نارضایتی و در نهایت گسترش بحران بوده است.

به طور خاص می توان به نحوه تعبیر و تفسیری که این دو طبقه از جنگ 12 روزه صورت بندی کردند اشاره کرد. در حالی که طبقه متوسط و بورژوازی تاریخی ایرانی مسوولیت بسیاری از بحران ها را به عهده گرفته و با وجود نامهری از حاکمیت و ساختار طبقاتی رانتی جهت برون رفت از بحران ها اقدام کرده اند. نمونه روشن و نزدیک به زیست ما نحوه حضور طبقه متوسط تاریخی در متن و حاشیه جنگ 12 روزه است.

در زمانی که همه این نیروهای ساخته شده حکومتی سکوت کرده یا به حاشیه رفته بودند یا در مسیر گمشدگی قرار داشتند طبقه متوسط شهری ایرانی حضور موثری در مناسبات جهانی و ملی یافته و مسوولیت تاریخی اش را به عهده گرفت. ضمن نقد شیوه های مدیریتی حاکمیتی و اعلام بی مهری های بسیار و زخم های وارد شده بر پیکر جامعه و اختلال در مناسبات اجتماعی به دلیل حضور نابهنجار نیروهای منفعت طلب به دفاع از ایران به عنوان مفهوم و معنی گمشده تاریخی پرداخت. حاصل اعتراض ها و بیانیه ها و مشارکت ها و نجواهای فرهنگی و هنری و... به شکل گیری انسجامی موقت در دوره جنگ انجامید. این نحوه حضور، زمینه مناسبی در پایان دادن به جنگ دوازده روزه گردید. تبدیل جنگ به آتش بس محصول تلاش طبقه متوسط ایرانی بوده است و بس.

ولی متاسفانه بخش اعظم حاکمیت و نیروها و طبقات ساختگی در شرایط بعد از جنگ، دوباره به میدان آمده و تمامیت خواهی را پیشه و بر طبل تحقق جنگ و شکل گیری جنگ هایی دیگر کوبیده اند. باورم همچنان بر این است برای بازآفرینی نظام سیاسی باید به بازآفرینی نظام اجتماعی بر اساس فهمی تاریخی اقدام کنیم تا ضمن دوری جستن از منازعات بی حاصل (حذف و اضافه گروه های سیاسی کم اثر) شرایط مناسبی برای حضور طبقه متوسط ایرانی فراهم شود.

این طبقه با سرمایه های اجتماعی انباشتی می تواند در شرایط مناسبی ایران را از وضعیت بحرانی خارج کرده و امکان ادامه زیست پیوسته با جهان بر اساس سازه های فرهنگ ایرانی را فراهم سازد. در این مسیر فرهنگ ایرانی با همه صداها و نجواهای آن به عرصه اثرگذاری خواهد آمد و بدون تلاش در تغییرات سازمانی زمینه تغییر ساختاری در ایران فراهم خواهد شد. این تغییرات بدون خونریزی و حذف و نفی بخشی از پیکر ایرانی به وقوع خواهد پیوست. به عبارت دیگر به جای تن دادن به فروپاشی یا انقلابی دیگر می بایست زمینه های تحقق تغییرات بنیادین اجتماعی با محوریت طبقه متوسط فراهم شود.

طبقه متوسط با همه مشکلاتی که به لحاظ ضعف اقتصادی و فشارهای سیاسی و تنگناهای زیست فرهنگی داشته است امکان به عهده گرفتن نقش های مهمی در برون رفت از بحران های پیش رو را دارد. قطعا این نیرو که عقبه تاریخی و پیوستگی اجتماعی با دیگر عناصر ساختاری ایران دارد موثرتر از اشکال گوناگون طبقه متوسط رانتی که معارض با زیست فرهنگی و اجتماعی ایرانی و وابسته به نفت و بازار جهانی تا زندگی و زیست روزمره است می تواند نجات بخش ایران باشد.