خرم سلطان، زنی که بی تردید یکی از تاثیرگذارترین چهره های تاریخ امپراتوری عثمانی به شمار می رود، همسر محبوب سلیمان یکم، یکی از قدرتمندترین پادشاهان تاریخ بود. او چهره ای اسرارآمیز بود که داستانش همچنان روایت و بازخوانی می شود و میراثش مورد تعبیر و تفسیر قرار می گیرد. این شخصیت جنجالی، بیش از چهار قرن پس از مرگش در سال 1558، همچنان علاقه مندان به تاریخ را مجذوب خود می کند.

به گزارش انتخاب، امپراتوری عثمانی از قرن چهاردهم تا اوایل قرن بیستم، بر بخش های وسیعی از جنوب شرق اروپا، غرب آسیا و شمال آفریقا سلطه داشت و یکی از بزرگ ترین و دیرپاترین امپراتوری های تاریخ محسوب می شود.

به باور بسیاری از مورخان، دوران موسوم به سلطنت زنان دوره ای که در آن زنان خاندان سلطنتی نفوذی بی سابقه بر سیاست و حکومت عثمانی یافتند با قدرت گرفتن خرم آغاز شد.

سال های حضور او در حرمسرای عثمانی بخش خصوصی کاخ سلطان و محل اقامت همسران، کنیزان، خویشاوندان زن و خدمتکاران زن و آنچه پس از آن آمد، به خوبی در منابع تاریخی ثبت شده است.

با این حال، قرن ها پس از مرگ او، تبار و خاستگاه اصلی خرم سلطان همچنان محل بحث است. آیا او اسیری از سرزمین اوکراین کنونی بود؟ یا دختر یک کشیش ارتدوکس؟ یا این که بر اساس نظریه ای عجیب تر بانوی اشراف زاده ای ایتالیایی بود که دزدان دریایی او را ربوده بودند؟

اکثر مورخان بر این باورند که خرم سلطان در اوایل دهه 1500 در روسینیا به دنیا آمد؛ منطقه ای تاریخی که بخش هایی از اوکراین، لهستان و بلاروس امروزی را در بر می گرفت.

هیچ گونه سند قطعی درباره نام واقعی خرم سلطان وجود ندارد. برخی منابع اوکراینی نام او را الکساندرا لیسوفسکا یا آناستازیا ذکر کرده اند، در حالی که منابع دیگر از نام هایی چون لا روسا (قرمز)، روزاریا ، روکسولان (به معنای زن روسینیایی)، رکسانا یا روکسلانا که بیشتر در منابع اروپای غربی دیده می شود یاد می کنند.

اما در اسناد رسمی عثمانی، از او با عنوان خاصه کی خرم سلطان یاد شده است. خاصه کی یا خاصگی، عنوانی افتخاری برای همسری بود که فرزند سلطان را به دنیا می آورد.

برخی منابع مدعی شده اند که خرم دختر یک کشیش ارتدوکس بود، اما منابع دیگری می گویند که او در خانواده ای دهقان و ساده زیست به دنیا آمده بود.

پروفسور فریدون امِجن می گوید اسنادی وجود دارد که نشان می دهد مهاجمان تاتار کریمه او را در شهر روهاتین که در آن زمان بخشی از پادشاهی لهستان و امروزه در غرب اوکراین واقع شده به اسارت گرفتند.

پروفسور زینب تاریم نیز می گوید خرم در اوایل نوجوانی به بردگی فروخته شد، او را به امپراتوری عثمانی بردند و به عنوان هدیه به مادر شاهزاده سلیمان (که بعدها به سلیمان قانونی یا همان سلیمان یکم شهرت یافت) دادند.

برخی منابع مدعی شده اند که خرم دختر یک کشیش ارتدوکس بود، اما منابع دیگری می گویند که او در خانواده ای دهقان و ساده زیست به دنیا آمده بود.

پروفسور فریدون امِجن می گوید اسنادی وجود دارد که نشان می دهد مهاجمان تاتار کریمه او را در شهر روهاتین که در آن زمان بخشی از پادشاهی لهستان و امروزه در غرب اوکراین واقع شده به اسارت گرفتند.

پروفسور زینب تاریم نیز می گوید خرم در اوایل نوجوانی به بردگی فروخته شد، او را به امپراتوری عثمانی بردند و به عنوان هدیه به مادر شاهزاده سلیمان (که بعدها به سلیمان قانونی یا همان سلیمان یکم شهرت یافت) دادند.

به گفته این مورخ، خرم احتمالا قبل از سال 1520 میلادی به حرمسرا پیوسته بود، چون نخستین فرزند او و سلیمان، یعنی شاهزاده محمد، یک سال بعد از آن به دنیا آمد.

سلیمان با شکستن سنت چند صدساله عثمانی، بعدها با خرم ازدواج کرد اقدامی که در دربار شگفتی آفرید و جایگاه خرم را به شکل بی سابقه ای ارتقا داد. پیش از آن، هیچ یک از سلاطین عثمانی با یکی از کنیزان ازدواج نکرده بود.

با وجود توافق گسترده درباره اصالت روسینیایی خرم سلطان، نظریه های دیگری نیز درباره پیشینه او مطرح است.

یکی از بحث برانگیزترین ادعاها از سوی پژوهشگری به نام دکتر رینالدو مارمارا مطرح شده است. او می گوید در آرشیو واتیکان، نسخه ای خطی پیدا کرده که نشان می دهد خرم در واقع بانویی اشراف زاده از خانواده مارسیلی در شهر سیه نای ایتالیا بوده و نام اصلی او مارگریتا است.

مارمارا می گوید بر اساس این سند، دزدان دریایی خرم و برادرش را ربوده اند و به عنوان برده به دربار عثمانی فروخته اند.

او پا را فراتر گذاشته و می گوید این سند نشان دهنده خویشاوندی احتمالی میان سلطان محمد چهارم، نواده خرم سلطان، و پاپ الکساندر هفتم است. این ادعا تبار روسینیایی خرم را زیر سوال می برد و احتمال نجیب زاده بودن او را تقویت می کند.

با این حال، مورخان با دیده تردید به این ادعاها نگاه می کنند. پروفسور زینب تاریم می گوید برای اثبات این ادعا به شواهد بسیار مستندتر و دقیق تری نیاز است.

او به این نکته اشاره می کند که در گزارش های دقیق و مفصل سفرای ونیزی که از معتبرترین منابع شایعات درباری و امور دیپلماتیک آن دوره است هیچ اشاره ای به این موضوع نشده است.

او می گوید: اگر چنین چیزی واقعا مطرح بود، قطعا در آن گزارش ها آمده بود و ما خیلی پیش تر از اینها از آن باخبر می شدیم.

پروفسور امجن نیز درباره این موضوع تردید دارد. او اشاره می کند که خرم با خانواده سلطنتی لهستان مکاتباتی داشته، اما آن را بخشی از روابط رسمی دیپلماتیک می داند، نه نشانه ای از تبار اشرافی او.

ابهام درباره اصالت خرم سلطان، با عناوینی که در منابع گوناگون برای او به کار رفته، بیشتر شده است.

در برخی از اسناد و اشعار دوره عثمانی، از خرم با عنوان جادوگر روس یاد شده است؛ لقبی تحقیرآمیز که منتقدانش، به ویژه پس از اعدام شاهزاده مصطفی، پسر بزرگ تر سلیمان از همسری دیگر و نخستین ولیعهد سلطنت، برای او به کار می بردند.

در آن زمان، بسیاری بر این باور بودند که خرم سلطان با توطئه چینی، باعث سقوط شاهزاده مصطفی شد تا مسیر سلطنت را برای پسران خود هموار کند.

پروفسور امجن توضیح می دهد که واژه روس در اسناد عثمانی الزاما به معنای نژاد روسی نبود، بلکه به طور کلی برای اشاره به افرادی به کار می رفت که از مناطق شمالی، از جمله اوکراین و بلاروس امروزی، آمده بودند.

او می گوید: در آن زمان، روسیه ای با مرزهای امروزی وجود نداشت. [در مکاتبات آن دوره] منظورشان از روس، کسی بود که از جغرافیای روسیه آمده بود.

ویتالی چرووننکو از بی بی سی اوکراینی می گوید: در قرن شانزدهم، مناطقی در لهستان که جمعیت اوکراینی داشتند، استان روسکه نامیده می شدند و روهاتین نیز جزو آن مناطق بود.

او می گوید: در آن زمان، اوکراینی ها را روسین می نامیدند، اما این نام هیچ ارتباطی با روسیه امروز نداشت.

در سال های اخیر، هویت خرم سلطان بار دیگر رنگ و بویی سیاسی به خود گرفته است، به ویژه در اوکراین امروز که از او به عنوان یک شخصیت ملی تجلیل می شود.

در شهر روهاتین، زادگاه احتمالی او، مجسمه هایی به افتخار خرم ساخته شده، و در شهر ماریوپول که در اشغال روسیه است، مسجدی وجود دارد که نام خرم سلطان و سلیمان قانونی را بر خود دارد.

در سال 2019، به درخواست سفارت اوکراین در آنکارا، عنوان اصل و نسب روسی از سنگ نوشته مقبره خرم در مجموعه مسجد سلیمانیه استانبول حذف شد.

در نسخه ی جدید این سنگ نوشته، بر تبار اوکراینی خرم تاکید شده که نشان می دهد میراث او همچنان در بستر سیاست و جغرافیای جهانی امروز زنده و معنادار است.

نفوذ خرم سلطان تنها به درون دیوارهای حرم محدود نمی شد. شاید آنچه از او ماندگارتر شده، کارهای خیریه او است.

او دستور ساخت مسجد، آشپزخانه عمومی و مجموعه های خیریه را در استانبول و بیت المقدس، که در آن زمان بخشی از امپراتوری عثمانی بود، داد. محله خاصه کی در استانبول، امروز هم نام او را بر خود دارد.

بر اساس اسناد تاریخی، خرم سلطان در 15 آوریل 1558 بر اثر مرگ طبیعی در استانبول درگذشت. جسد او در مسجد سلیمانیه دفن شد. بعدها به فرمان مستقیم سلیمان قانونی آرامگاهی بر مزارش ساخته شد.

مرگ او پایان یک زندگی خارق العاده بود، اما به رمز و رازهای زندگی او پایان نداد.

چه یک اسیر روسینیایی، چه بانوی اشراف زاده ایتالیایی یا زنی قدرتمند که درباره او اختلاف نظرهایی وجود دارد، خرم سلطان همچنان یکی از جذاب ترین و جنجالی ترین چهره ها در تاریخ عثمانی و حتی تاریخ جهان به شمار می رود.