ایران، کشوری که هم جدول قطعی آب دارد و هم تولیدکننده مطرح سیب در دنیاست! این شاید یکی از عجیب ترین پارادوکس هایی باشد که در کشور با آن درگیریم.

به گزارش فرهیختگان، قائم پناه، معاون اجرایی رییس جمهور در آیین آغاز سال زراعی جدید با اشاره به سهم بالای بخش کشاورزی در مصرف منابع آبی گفت: تخمین ها نشان می دهد سهم بخش کشاورزی در کشور 70 تا 90 درصد، مصرف خانگی 7 تا 9 درصد و مصرف صنعتی حدود 6 درصد است. به طور مثال سه استان خوزستان، فارس و تهران به تنهایی 35 درصد آب کشاورزی کشور را مصرف می کنند، همچنین برای تولید یک کیلوگرم گندم 1500 لیتر آب مصرف می شود که 34 درصد بالاتر از میانگین جهانی است.

درحالی که ایران به عنوان چهارمین تولیدکننده بزرگ سیب در جهان شناخته می شود و تولید محصولات باغی مهمی مانند پرتقال، انگور، خرما و بادام طی سال های اخیر افزایش چشمگیری و بعضاً تا دوبرابری در طول 16 سال داشته است، چالش اصلی کمبود منابع آب و تناسب نداشتن بسیاری از این محصولات با شرایط اقلیمی خشک کشور، زنگ خطری جدی برای کشاورزی پایدار محسوب می شود.

با وجود رشد حدود 200 درصدی تولید سیب و پرتقال که هر دو نیاز آبی بالایی دارند، محصولاتی مانند بادام که سازگاری بیشتری با شرایط کم آبی ایران دارند و در طول 16 سال حدود 46 درصد رشد کرده اند هنوز به میزان کافی موردتوجه قرار نگرفته اند. شاید این نکته قابل یادآوری باشد که کشوری که جدول قطعی آب دارد، لوکیشن مناسبی برای کشت محصولات آب بر مثل سیب و پرتقال نیست.

این گزارش روند تولید این محصولات را در 17 سال گذشته بررسی کرده و ضرورت بازنگری در سیاست های کشاورزی برای حفظ منابع آب و توسعه کشت محصولات مقاوم به خشکی یا خشک زی را نشان می دهد.

طبق داده ها، چین با تولید 48 میلیون تن، بیشترین میزان تولید سیب را در بین کشورهای مورد بررسی دارد و به طور قابل توجهی از سایر کشورها پیشی گرفته، پس از چین، اتحادیه اروپا با تولید 11 میلیون تن در رتبه دوم قرار دارد که اختلاف زیادی با چین دارد اما همچنان بالاتر از سایر کشورها است. ایالات متحده با تولید 4.9 میلیون تن جایگاه سوم را به خود اختصاص داده است.

ایران با تولید 4.4 میلیون تن در رتبه چهارم و ترکیه با 4.1 میلیون تن در رتبه پنجم قرار دارند که هر دو تولیدی نزدیک به هم دارند. هند با 2.5 میلیون تن و روسیه با 1.6 میلیون تن به ترتیب رتبه های بعدی را به خود اختصاص داده اند.

به طور کلی، این داده ها نشان دهنده تمرکز بالای تولید در چند کشور محدود است که چین به عنوان پیشتاز اصلی در این حوزه شناخته می شود، همچنین در بین بزرگ ترین تولیدکنندگان سیب در جهان، ایران کمترین میانگین بارش سالانه را دارد.

آمارهای مربوط به تولید سیب در ایران از سال 1387 تا 1403 نشان می دهد میزان تولید این محصول در ایران از حجم 2 میلیون و 778 هزار تن در سال 87، به 4 میلیون و 412 هزار تن در سال 1403 رسیده است. به این ترتیب میزان تولید سیب در ابتدای دهه 90 بیش از 3 میلیون و 112 هزار تن بود که هرچند نوسانات اندکی را بنا به شرایط کشت تجربه می کرد، در نهایت پس از تجربه یک کاهش تولید قابل توجه در سال 97 که میزان تولید به 2 میلیون و 944 هزار تن کاهش یافته بود در سال 98 از مرز تولید 4 میلیون تن گذر کرد.

این عدد در سال 1400 به میزان 4 میلیون و 224 هزار تن رسید و در سال بعد با تجربه یک کاهش حدود یک میلیون تنی عدد 3 میلیون و 982 هزار تنی را به ثبت رساند. در سال 1402 این عدد مجدد به حوالی 4 میلیون تن بازگشت و در نهایت طبق آخرین آمارهای وزارت جهاد کشاورزی، میزان تولید سیب در سال گذشته به میزان 4 میلیون و 412 هزار تن رسیده است. به بیان بهتر بررسی این داده ها نشان می دهد در طول 17 سال اخیر تولید سیب در ایران نزدیک به 1.6 برابر شده است.

بر اساس داده های مربوط به زراعت محصولات باغی در سال 1403، استان آذربایجان غربی با داشتن 70 هزار و 98 هکتار زمین بارور و با سهم 27.5 درصدی بزرگ ترین وسعت کشاورزی را در کشور داراست. پس از آن، آذربایجان شرقی با 49 هزار و 782 هکتار و سهم 19.6 درصدی دوم است.

نگاهی به داده های وزارت جهاد کشاورزی نشان می دهد مجموع مساحت زیر کشت سیب ایران (سطح بارور) در سال 1403 حدود 254 هزار و 608 هکتار است که سهم دو استان همسایه دریاچه ارومیه بیش از 47 درصد است. همچنین سطح بارور سیب در ایران طی سال های 1387 تا 1403 از 173 هزار و 340 هکتار با رشد 47 درصدی به 254 هزار و 608 هکتار رسیده است.

پس از این دو استان، فارس با حدود 20 هزار هکتار و سهم 7.8 درصدی سوم است. اصفهان با 20.7 هزار هکتار چهارم بوده، خراسان رضوی با 17.4 هزار هکتار پنجم و تهران با 9.4 هزار هکتار ششم است. در مقابل، استان هایی مانند بوشهر با 2 هکتار، هرمزگان با 24 هکتار، ایلام با 38 و خزوستان با 155 کمترین وسعت کشاورزی را دارند که عمدتاً ناشی از شرایط خشک و کمبود منابع آبی در این مناطق است.

این تفاوت فاحش در میزان زمین های بارور میان استان ها، اهمیت توجه به شرایط اقلیمی و جغرافیایی در برنامه ریزی های کشاورزی و توسعه روستایی کشور را دوچندان می کند. این اعداد و قرارگرفتن استان هایی همچون اصفهان و فارس در کنار آذربایجان غربی و شرقی به عنوان بزرگ ترین تولیدکنندگان سیب نشان می دهد الگوی علمی و مدیریت شده از سوی دولت ها بر کشاورزی ایران حاکم نبوده و مسئله کمبود آب چندان در تعیین الگوی کشت کشور تعیین کننده نبوده است.

بررسی آمارها نشان می دهد نام محصولات باغی از جمله پرتقال، خرما و انگور اغلب در لیست محصولاتی بودند که بیشترین تولید را در کشور داشته اند و اغلب در لیست 5 محصول با بیشترین تولید در سال قرار گرفته بودند. بر این اساس تولید پرتقال طی این سال ها نوساناتی را تجربه کرده است. در سال 1387، تولید پرتقال حدود بیش از 2 میلیون تن بوده است.

این مقدار در سال های بعد تغییراتی داشته؛ به طور مثال در سال 1393 کاهش قابل توجهی تا حدود 1.9 میلیون تن دیده می شود که ممکن است به دلایل شرایط آب و هوایی نامناسب یا بیماری های گیاهی مرتبط باشد. با این حال، در سال های بعد، تولید مجدداً افزایش یافته و به 3.8 میلیون تن در سال 1403 رسیده است.

این افزایش نزدیک به دو برابر در طول 16 سال، نشان دهنده سرمایه گذاری های قابل توجه در باغات پرتقال و ارتقای کیفیت و مدیریت تولید است. همچنین افزایش تقاضا برای پرتقال در بازارهای داخلی و خارجی می تواند محرک این رشد بوده باشد.

تولید انگور در بازه زمانی سال های 1387 تا 1403 روندی کلی افزایشی داشته است. در سال 1387 میزان تولید انگور برابر با یک میلیون و 919 هزار تن بوده است. این مقدار در سال های بعد به طور پیوسته افزایش یافته و در سال 1392 به 2 میلیون و 753 هزار تن رسیده است.

در سال 1393 تولید انگور به 3 میلیون و 49 هزار تن افزایش یافت و در سال های بعد نیز نوساناتی داشت اما روند کلی تولید همچنان رو به رشد بود. برای نمونه، در سال 1395 میزان تولید به 3 میلیون و 451 هزار تن رسید که از بالاترین ارقام در این دوره است. پس از آن، تولید انگور در سال های 1396 و 1397 کمی کاهش یافت اما دوباره در سال های بعدی افزایش را تجربه کرد.

در نهایت، در سال 1403 میزان تولید انگور به بیش از 3 میلیون و 600 هزار تن رسید که بیشترین مقدار در این دوره زمانی به شمار می رود. این آمار نشان می دهد که تولید انگور طی این سال ها بیش از 85 درصد افزایش یافته و روند رشد نسبتاً پیوسته ای داشته است.

تولید خرما در بازه زمانی سال های 1387 تا 1403 روند کلی افزایشی داشته است. در سال 1387، میزان تولید خرما برابر با 961 هزار تن بوده است. طی سال های بعد، تولید این محصول به صورت تدریجی افزایش یافته و در سال 1392 به بیش از یک میلیون تن رسیده است.

در برخی سال ها میزان تولید کمی کاهش یافته اما این کاهش ها موقتی بوده اند. برای مثال، در سال 1393 میزان تولید خرما به یک میلیون و 42 هزار تن رسید و سپس در سال های بعد به تدریج افزایش یافت. در سال 1399 تولید خرما به یک میلیون و 335 هزار تن رسید که نسبت به سال های قبل رشد محسوسی نشان می دهد.

روند افزایشی تولید ادامه داشت و در سال 1403 به یک میلیون و 971 هزار تن رسید که بالاترین میزان تولید خرما در این بازه زمانی است. به طور کلی، تولید خرما در طول این سال ها تقریباً دو برابر شده است و نشان دهنده افزایش ظرفیت تولید و گسترش کشت خرما در کشور است.

تولید بادام از سال 1387 تا 1403 روندی نسبتاً افزایشی داشته است. در سال 1387 میزان تولید بادام برابر با 118 هزار تن بوده است. در سال های بعد این مقدار با نوساناتی همراه بود؛ برای نمونه، در سال 1392 تولید بادام به 155 هزار تن رسید که یکی از بالاترین مقادیر در این دوره است. پس از آن، میزان تولید بادام کمی کاهش یافت و در سال 1397 به 142 هزار تن رسید.

با این وجود، روند کلی تولید بادام افزایشی بوده و در سال 1403 تولید بادام به 173 هزار تن افزایش یافت که بیشترین مقدار در بازه زمانی بررسی شده است. این آمار نشان می دهد طی این سال ها تولید بادام تقریباً 46 درصد رشد داشته است، اگرچه نوساناتی در برخی سال ها دیده می شود.

پرواضح است محصولات باغی مانند سیب از جمله محصولات نسبتاً آب بر محسوب می شوند که نیاز آبی قابل توجهی دارند. با توجه به شرایط اقلیمی ایران که عمدتاً خشک و نیمه خشک است و کمبود منابع آب یکی از چالش های اصلی بخش کشاورزی به شمار می رود، کشت این محصول با مشکلاتی همراه است. به ویژه سیب که به آب فراوانی نیاز دارد و در مناطقی با منابع آبی محدود ممکن است فشار بیشتری بر منابع آب زیرزمینی و سطحی وارد کنند.

در کل، افزایش کشت این محصول در مناطق کم آب ایران می تواند باعث کاهش سطح آب های زیرزمینی و تشدید بحران آب شود، بنابراین استفاده بهینه از تکنولوژی های آبیاری مدرن و انتخاب ارقام مقاوم به خشکی اهمیت بالایی دارد تا بتوان تولید پایدار و حفظ منابع آب را تضمین کرد.

همانطور که در آمارها اشاره شد، میزان تولید بادام در طول 16 سال حدود 46 درصد بوده است. این در حالی است که تولید محصولاتی مثل سیب و پرتقال که نیاز آبی بالایی دارند در طول این مدت به حدود 2 برابر نیز رسیده است. محصولاتی مانند بادام به دلیل نیاز آبی کمتر و مقاومت بیشتر نسبت به خشکی، به ویژه در شرایط اقلیمی خشک و نیمه خشک ایران، گزینه مناسبی برای کشت محسوب می شوند.

بادام نسبت به میوه های آب بر مانند سیب و پرتقال، به منابع آب کمتری نیاز دارد و می تواند در مناطق با کمبود آب و خاک های کمتر حاصلخیز نیز به خوبی رشد کند. این ویژگی ها باعث شده است که توسعه باغات بادام، علاوه بر کاهش فشار بر منابع آبی، به حفظ پایداری کشاورزی در ایران کمک کند. همچنین بادام به دلیل بازار خوب داخلی و صادراتی، اقتصادی بودن تولید و سازگاری با شرایط محیطی، به عنوان یکی از گزینه های کلیدی برای بهبود بهره وری و مدیریت منابع آب در کشاورزی کشور مطرح است.