قاسم محبعلی در خصوص آینده مذاکرات هسته ای ایران گفت: دو سال از 7 اکتبر 2023 و زمانی که حماس اقدام گسترده نظامی علیه اسراییل انجام داد می گذرد. در طول این مدت تحولات گسترده ای از نظر توازن قوا در منطقه رخ داده است. خردادماه امسال با اقدام نظامی مستقیم اسراییل علیه ایران و مشارکت مستقیم آمریکا در این اقدام نظامی که توازن قوا در منطقه بیش از پیش دستخوش تغییر شد، حالا سه ماه پس از پایان جنگ 12 روزه، به نظر می رسد که ایران در چارچوب تلاش های منطقه ای خود سعی می کند تا بخشی از سرمایه های آسیب دیده اش در محور مقاومت را احیا کند تا بار دیگر توازن قوا را به نفع خود تغییر دهد.

به گزارش هم میهن، قاسم محبعلی، مدیرکل پیشین خاورمیانه در وزارت امور خارجه، معتقد است که سفرهای خارجی اخیر مقام های ارشد جمهوری اسلامی ایران هنوز نتوانسته است تغییر در مواضع کشورهای منطقه در برابر ایران ایجاد کند. به اعتقاد محبعلی، شرایط منطقه در حال حاضر چندان به نفع ایران نیست.

در طول هفته های اخیر علی لاریجانی، دبیر شورای عالی امنیت ملی، چندین سفر به کشورهای منطقه از جمله دو سفر به لبنان، سفری به عراق و عربستان سعودی داشتند. به اعتقاد شما در حالی که کشور در طول این مدت به شدت مشغول دیپلماسی برای جلوگیری از بازگشت تحریم های شورای امنیت و اسنپ بک بود، دلیل این سفرها چیست؟

تردیدی وجود ندارد که جمهوری اسلامی ایران ترجیح می دهد روابط خود را با همسایگان توسعه دهد و مشکلاتش را با عربستان سعودی برطرف کند و نگرانی هایی را که در مورد عراق و لبنان وجود دارد مرتفع کند. اما اینکه این سفرها تا چه اندازه در رسیدن به این اهداف به ما کمک کرده باشد، بحث دیگری است. به نظر نمی رسد که سیاست همسایگان در قبال ایران و یا آنچه در لبنان در جریان است، بر اثر سفرها و تلاش های دبیر شورای عالی امنیت ملی تغییر اساسی کرده باشد. فکر نمی کنم این سفرها تاثیری عملی بر مناسبات ما با کشورهای منطقه بر جا گذاشته باشد.

وضعیت منطقه نسبت به پیش از 7 اکتبر و حمله حماس و آغاز جنگ غزه، تغییر اساسی کرده است و شرایط برای جمهوری اسلامی ایران دچار تحول بنیادین شده است. در لبنان، عراق و سوریه، اتفاق های زیادی در طول دو سال گذشته رخ داده و سیاست های کشورهای منطقه هم متحول شده است. موقعیت کنونی ایران در منطقه به هیچ وجه با موقعیت ایران پیش از 7 اکتبر قابل قیاس نیست.

توضیح می دهید که دقیقاً چه تحولاتی در کشورهای همسایه به ویژه عراق رخ داده است؟

دولت بغداد به صراحت اعلام کرده است که اجازه نمی دهد عراق به کانون درگیری در منطقه و جبهه ای برای نبرد میان ایران با اسراییل و آمریکا تبدیل شود. در شرایطی که پس از 7 اکتبر در منطقه ایجاد شد، بغداد به تهران فشار آورد که از خاک عراق هیچ اقدامی علیه اسراییل و پایگاه های آمریکایی صورت نگیرد و عملاً هم این اتفاق افتاد. این موضوع نشان می دهد که شرایط درون عراق نسبت به سال های قبل کاملاً تغییر کرده است. سطح رفت و آمدها نشان می دهد که شرایط روابط ایران با بغداد و گروه های عراقی هم تحول پیدا کرده است. در این مدت عراق تلاش کرده است که رابطه خود را با عربستان سعودی، مصر و اردن و کشورهای جنوب خلیج فارس توسعه بیشتری دهد. عراق تلاش دارد که به جهان عرب بازگردد و از زیر سایه ایران خارج شود.

واقعیت این است که وضعیت روابط ایران با کشورهای منطقه و تفاوت هایی که نسبت به سال های گذشته ایجاد شده است، کاملاً روشن و واضح است و نیازی نیست که چندان کند و کاو بکنیم و جزییات را تشریح کنیم. در مورد کشورهای حاشیه خلیج فارس هم وضعیت روشن است. سطح رفت و آمدها و روابط دوجانبه در دو سال اخیر به شکل چشمگیری کاهش پیدا کرده است. آمارها نشان می دهد که مناسبات تجاری هم نسبت به گذشته کاهش پیدا کرده است.

در جنگ 12 روزه هم ما شاهد مواضع کشورها بودیم. اگر مقایسه ای میان موضع گیری حمله اسراییل به قطر و تجاوز آمریکا و اسراییل به ایران انجام دهیم، به روشنی متوجه تفاوت سطح موضع گیری ها و محکومیت ها می شویم. در همین اجلاس اخیر سران کشورهای عربی و اسلامی در قطر، هرچند با شدیدترین لحن حمله اسراییل به قطر محکوم شد، اما به رغم اینکه هیئت ایرانی در این نشست حاضر بود، اما در بیانیه پایانی هیچ اشاره ای به تجاوز نظامی اسراییل و آمریکا به ایران نشد.

اندکی کمتر از سه سال از عادی سازی روابط ایران و عربستان سعودی می گذرد. به نظر می رسد در طول این مدت به رغم تلاش هایی که از طرف ایران انجام شد، هنوز زمینه ای برای همکاری مشترک میان تهران و ریاض ایجاد نشده است و توسعه روابط بسیار کُند است. فکر می کنید دلیل این موضوع چیست؟

مسائل متعددی وجود دارد. عربستان سیاست های خودش را در قبال مسائل منطقه، ایران و روابط بین المللی دارد. مواضع عربستان در خصوص مسائل مستقیم مورد اختلاف با ایران مانند میدان نفتی آرش یا جزایر سه گانه، هیچ تغییری در رویکرد خودش بعد از عادی سازی روابط نشان نداده است. نباید فراموش کرد که عربستان سعودی هم پیمان نظامی آمریکا است و بیشترین روابط تجاری خود را با آمریکا دارد. نخستین سفر دونالد ترامپ، رییس جمهور آمریکا به خارج از کشور به عربستان سعودی انجام شد، همین ماجرا را ما در دوره نخست ریاست جمهوری دونالد ترامپ هم شاهد بودیم.

آنچه باید در مورد تصمیم عربستان سعودی برای عادی سازی روابط با ایران مورد توجه قرار دهیم این است که عربستان دلایل و انگیزه های خودش را از این تصمیم دارد. عربستان سعودی اهداف و جاه طلبی های بزرگ اقتصادی دارد و برای رسیدن به این اهداف علاقه مند است که تنش ها را در منطقه کاهش دهد. در نتیجه نباید برداشت ما از تصمیم عربستان برای عادی سازی روابط با تهران این باشد که عربستان سعودی به سمت تهران بازگشته است، بلکه به نوعی تلاش کرده است که ریسک ها و مخاطرات متوجه عربستان سعودی را کاهش دهد. اما سیاست های بنیادین عربستان سعودی در مورد منطقه، ایران و روابط بین الملل تغییری نکرده است.

برای مثال در مورد پرونده فلسطین و جنگ غزه هم شاهد هستیم که عربستان سعودی همچنان سیاست ثابت قبلی خود را حفظ کرده است و بهبود روابط با ایران تاثیری در این موضع بنیادین بر جا نگذاشته است. در واقع مقصود نهایی ریاض این است که با پیشبرد کارزار شناسایی کشور فلسطینی و پافشاری بر راهکار دودولتی، نهایتا فرآیند عادی سازی روابط با اسراییل را عملی کند.

فکر می کنید در طول ماه ها و سال های پیش رو، با توجه به سیاست فشار حداکثری دولت دونالد ترامپ و آسیب هایی که اسراییل به گروه های مقاومت منطقه وارد کرده است، آیا ما شاهد یک نوع رقابت میان تهران و واشنگتن بر سر نفوذ منطقه ای، از یک طرف از طریق ایران برای تقویت گروه های مقاومت و از طرف آمریکا با تلاش برای تقویت دولت های مخالف محور مقاومت باشیم؟

آمریکایی ها صراحتاً اعلام کرده اند که هدف شان تشدید سیاست فشار حداکثری علیه ایران است. واشنگتن به اروپایی ها هم فشار وارد کرد تا اسنپ بک را فعال کنند و تحریم های شورای امنیت سازمان ملل متحد علیه ایران مجدداً اعمال شد. جنگ 12 روزه نیز رخ داد و آمریکا مستقیماً در آن مشارکت کرد و به تاسیسات هسته ای ایران تجاوز نظامی کرد. رویکرد کنونی آمریکا هم نشان می دهد که دیگر مشابه گذشته چندان علاقه مند نیست که وارد مذاکرات دیپلماتیک با ایران شود.

اینکه واقعاً سیاست آمریکا در مقابل ایران چیست، محل سوال و تردید است. آیا واقعاً آمریکا قصد دارد با ایران به یک توافق سیاسی برسد؟ الان خیلی به نظر نمی رسد که آمریکایی ها دنبال تعامل سیاسی باشند و احتمال دارد دنبال برنامه های دیگری باشند که هنوز چندان از محتوای این برنامه ها و سیاست ها باخبر نیستیم و زمان نشان خواهد داد که چه اقدام هایی در دستور کار آمریکا قرار دارد.