پاییز به ناگهان، بی خبر، از میان درهای کشویی مترو وارد شد؛ حتی فرصت نکردم لباسی گرم تر، روی بالاپوش تابستانی ام بپوشم. به جز من انگار دیگر مسافران ظهرگاهی امروز، حواسشان به تغییر فصل بوده است. هنوز آنقدر سرد نشده است که از تهویه های مترو بادِ گرم داخل شود، هرچند مسافران به همین زودی شال و کلاه کرده اند.

به گزارش اعتماد، زنی با روسری اش، سر پسرکش را پوشانده است که سرما به جانش نیفتد. تعداد مسافرانی که ماسک به چهره دارند، حالا به دلیلِ جولان آنفلوآنزا و انواع ویروس های سرماخوردگی بیشتر شده است. کسی برگ های نارنجی را جارو نمی زند، اما دخترکی سرخ پوش، ماسک سرخی به چهره دارد، که به کوله پشتی سرخ و موهای همرنگ آن نیز می آید، یاد فیلم قرمز از سه گانه کیشلوفسکی می اندازد مرا و دور می شود. اینجا همیشه مسافری هست که مثل مسافر کوچولوی سنت اگزوپری تو را سوار رویاهایش کند و از روزمرگی بیندازد به جایی دور.

اینجا تبلیغات کالاها آنقدر عجیب است که دستفروش ها به سادگی می توانند سر مسافرانی که کمتر از مترو استفاده می کنند را شیره بمالند. عطرها اغلب بویشان از این حمام تا حمام بعدی- به قول آنچه دستفروش مرتبی که با اعتماد به نفس و خیره به روبه رو جملاتش را مرتب تکرار می کند- می مانند! آنقدر جدی می گوید که مو لای درزش نمی رود. مشخص است بارها این جملات را تمرین کرده است، که بی تپق آنقدر تکرارشان می کند که در ناخودآگاه و خودآگاه چهار واگن آن طرف تر هم می ماند.

هنوز رد عطرش در مشام مسافران مانده است، هرچند کسی دست به جیب نمی شود. فروشنده بعدی زنی ورزشکار است، این را از وجناتش می توان حدس زد، که در کنار لوازم آرایشی که قرار است یک شبانه روز بر چهره تان بماند، حالا کش ورزشی هم تبلیغ می کند و با کش و قوسی که می آید، نظر کسی را برای ورزش کردن جلب نمی کند. کیف سیاهش را روی کولش می گذارد و می رود.

دستفروش بعدی وقتی به چهره مسافران بی انگیزه برای خرید نگاه می کند، داد می زند: امروز اعتصاب کردید؟ کسی حتی حوصله خندیدن ندارد. تنها یک مسافر می گوید پول نداریم. بقیه چهره در هم می کشند، برخی از پشت ماسک، صورت هایشان آویزان می شود و کنار لب هایشان چین می خورد. برخی هم عیان و آشکار آهی کشدار می کشند و سر در گریبان، به رویاهایی که در سر دارند و رسیدن زودتر به مقصد، فکر می کنند.

برخی فروشنده ها اما گاه آنقدر عصبانی از خرید نکردن مسافران می شوند که صدای مسافران درمی آید. زنی 55ساله که فروشنده است، وقتی می بیند مسافران به نوازنده و خواننده ای پول می دهند، ناراحت می شود و واکنش تندی نشان می دهد. می گوید چرا از من خرید نمی کنید. زنی در جواب، جوراب سوراخش را از کفش درمی آورد و می گوید، از بس که اجناستان بی کیفیت است. یک هفته نیست که خریدم. دستفروش چشم غره ای به نوازنده ها می رود و دور می شود.

تنها در متروی تهران است که نه جوراب ها سوراخ می شوند و بو می گیرند، نه لباس ها و شال های رنگارنگ، به قول فروشنده ها، چروک و دون دون می شوند! اینجا هیچ کدام از اجناس دستفروش ها خراب نمی شوند. اتفاقی که تنها به رویا می ماند و شما هم گاهی ترجیح می دهید که گولشان را بخورید. شاید این بار دروغ نبود و جورابتان هرگز سوراخ نشد! اما به زحمتش نمی ارزد، چون بارها امتحان کردم و هربار جوراب ها بدتر از بار قبلی بودند. گاهی حتی دست کمی از لنگه به لنگه نداشتند!

اما چهره خسته زنان دستفروش که چندسالی می شود زنان بالای شصت سال هم در میانشان دیده می شود که التماس می کنند تا اجناسشان را بفروشند، سبب شده است که دل مسافران به رحم آید و گاهی حتی در صورتی که کالایشان را نمی خواهند، اما به دلیل سن بالای آن ها و دیدن برخی که حتی توان راه رفتن هم ندارند، اما به قول خودشان برای تامین مخارجشان مجبور به کار کردن هستند، حتی اگر شده است یک دستمال را هم خریداری کنند.

اما همه مسافران توان کمک به آن ها را ندارند. برخی زنان که از چهره های رنگ پریده شان مشخص است از کاری سخت بازمی گردند، حتی از عهده مخارج زندگی خود نیز برنمی آیند، دیگر چه برسد به اینکه بخواهند به دیگری هم کمکی بدهند.

برخی از زنان متروسوار طوری برخورد می کنند که انگار استفاده از مترو جرم است! بارها دیدم که به کناردستی شان نهیب می زنند که خیلی وقته سوار نشدم، یا من اصلا مترو سوار نمی شوم! این جمله را چند روز یک بار از زنانی که طوری به در و دیوار زل می زنند که انگار تا حالا قطار شهری ندیده اند، می شنوم.

این بار اما وقتی زن به کنار دستی اش می گوید: من بلد نیستم کجا باید پیاده بشم، چون خیلی وقته مترو سوار نشدم. کنار دستی اش با تحکم می گوید: خب یاد بگیر، ندانستن که هنر نیست. این همه نقشه رو نمی بینی که زدن او بالا؟ برای امثال شما زدن. پس با بنز در سطح شهر تردد می کنی؟ زن سرش را بالا نمی آورد و تا ایستگاه مقصدش خیره به تلفن همراهش است. باقی زنان اما یاد گرفته اند که واکنش نشان ندهند. در سکوت، تنها عبور کنند از حوادث تکراری مترو، و به روبرو خیره شوند.

پیرمرد با قدم های کشدار، دمپایی لاستیکی در پا و شلوار خاکستری کهنه ای، به سمت واگن زنانه آمد. در همان قدم هایش زیرلب، آهنگی قدیمی را زمزمه می کرد. زنان روز جمعه، با دیگر روزها تفاوت دارند. حواسشان به خودشان است و غرق در پنجشنبه ای که گذشت، هفته را مرور می کنند. زنی با چمدانی در دست، کنار من و دختری آن طرف ترش نشسته است.

خستگی سفر را از روی صورتش پاک می کند که پیرمرد دیگر چندان فاصله ای با صورتش ندارد. بلندتر می خواند و با خنده ما را به میهمانی که راه انداخته است، دعوت می کند. عصر جمعه در واگن آخر، پیرمرد می خواند و ما سه نفر با دست زدن همراهی اش می کردیم و مسافران واگن های دیگر کله کشیده بودند تا ببینند انتهای قطار چه خبر است. زن با چمدان در دستش لبخندش مدام پررنگ تر می شد و همین، پیرمرد را یک قدم جلو انداخت.

دیگر رو به زن لبخند می زد و چند سوال ریز هم از زن پرسید. ما شاهد مراسم خواستگاری بودیم. مرد دنبال جورکردن قراری بود و می گفت سال هاست در تهران تنها زندگی می کند و خانواده اش خارج از ایران است. من و دختر دیگری که در واگن بودیم به عنوان خانواده عروس سوال هایی از داماد پرسیدیم و لبخند زن دیگر داشت به قهقهه می رسید.

مردان انتهای قطار هم گردن درد گرفته بودند از بس که زل زدند تا ببینند ته قطار چه خبر است؟ کم کم به مقصد می رسیدیم که پیرمرد با دادن شماره تلفنش به زن چمدان در دست، و با بدرقه مسافران، راهش را به سمت خانه کج کرد. زن هم در حال دودوتا چهارتا کردن بود که کی تماس بگیرد.

مسافر ثابت مترو بودن، یعنی همه آن سکانس هایی که هر روز مشاهده می کنم. گاه با خنده و گاه اشک هایی همراه است که از یاد نمی برم. بارها شده است چهره زنی در حال گریستن را مشاهده کردم و با گذاشتن دستمالی در دستانش، بی آنکه زل بزنم به اشک هایی که بر پهنه صورتش می چکد، همراهی شان می کنم. گاهی خودم نیز گریه ام می گیرد، اما عادت کرده ام صورتم را که همه آنچه در دلم نهان است را عمری است، در کسری از ثانیه عیان می کند، پشت ماسک سفید یا آبی مخفی کنم.

بار اولی که در مترو گریستم را خوب یادم هست. پاییز بود؛ از کافه ای در خیابان کریم خان زند که از رفیقم جدا شدم، تا متروی میدان ولی عصر پیاده رفتم و کل مسیر نه تنها تا مترو را، بلکه تا دم در خانه اشک ریختم. رفیقم به ناگهان قید رفاقت مان را بی آنکه از من سوالی کند یا توضیحی بدهد، زده و قهوه اش را سرکشیده و رفته بود. بیرون کافه با لبخندی زورکی خداحافظی کردم و تا میدان ولیعصر همه دستمال های کاغذی مانده در جیبم را خرجِ رفاقتی نیم بند کردم که حالا تمام شده بود.

داخل مترو اما با ماسکی که تقریبا چهار ایستگاه نشده، کاملا خیس شده بود و رطوبت از میان چشم ها و بینی ام کم کم همه پهنه صورتم را غرق می کرد، از چهره های روبرو که زل زده بودند، فهمیدم که لو رفته ام، اما کسی به روی خودش نمی آورد! همه اینجا خودشان را به کوچه علی چپ می زنند تا زمان زودتر بگذرد و به مقصد برسند. برخی ترجیح می دهند چشمان شان را گرد کنند، روی گوشی تلفن کنار دستی شان و حتی به مسافری که محتوای تلفن همراهش را دید می زنند، پیشنهادهایی هم می دهند!

اما مخرج مشترک همه مسافرانی که برخی شان را بارها مشاهده می کنی؛ خستگی است و صورتک هایی که اغلب رنگ به رو ندارند؛ مخصوصا اگر ساعت بازگشت به خانه باشد. می شود همه چهره ها را تک به تک طراحی کرد و پرتره های بی نظیری خلق کرد، که هیچ کدام شبیه دیگری نخواهد شد؛ گونه های زنی استخوانی که روبرویم نشسته است و نیمه صورتش را می بینم، با زلف آشفته ای که بر صورتش می چرخد، اگر حافظ و سعدی اینجا بودند، قطعا غزلیاتی بی نظیر خلق می کردند. اما این همه اندوه خشک شده در عمق چهره ها را، شاید اگر کته کلویتس اینجا بود، به پرتره هایی جاودان تبدیل می کرد.

مسافران دایم مترو می دانند که همیشه اوضاع آنقدر گل و بلبل نیست که بنشینید و قصه سرهم کنید، اینجا گاه حتی برای ایستادن هم باید تقلا کنید. یک ماه انتهای سال، از آن جهنم هاست که ترجیح می دهید پای پیاده تا خانه بروید، اما سوار متروی تهران نشوید.

برخی روزها آنقدر شلوغ است که برای اندکی اکسیژن باید تنها سرتان را روبه سقف بگیرید، شاید اندک هوایی آن بالاها مانده باشد. وگرنه روی زمین خبری از فضایی کوچک برای ایستادن نیست و چون همه عجله دارند تا هرچه سریع تر به خانه برسند، دعوا و جر و بحث به خصوص میان زنان، گاه به گیس و گیس کشی می رسد.

اما یازده ماه دیگر هم بساط آرامش فراهم نیست، به خصوص اگر حوالی عصر، بین ساعت پنج تا هفت، داخل واگن های مترو باشید. با نشستن که از همان ابتدا باید خداحافظی کنید، اما گاه برای ایستادن هم باید بجنگید. به ایستگاه بهشتی که قطار می رسد، جهنمی برپا می شود. همه به داخل هجوم می آورند و گاه آنقدر فشار می آورند که به برخی حمله عصبی دست می دهد. بگذریم از اینکه جای نفس کشیدن هم نمی ماند.

اما کم کم آنقدر به این تصاویر عادت می کنی، که یاد می گیری چگونه راهت را از میان این حجم از مسافرانی که همه خسته هستند و می خواهند زودتر به خانه برسند، باز کنی. کم کم قوانین بازی را می آموزی. مثلا اینکه قطار به ایستگاه میرزای شیرازی که می رسد، بوی بدی می آید و همیشه اینجا ناگهان مسافری در لحظه آخر تصمیم می گیرد که پیاده شود.

دیگر از تک تک چهره ها می توانی بخوانی که چند ایستگاه به پیاده شدنشان مانده است. اغلب به ایستگاه پایانی که نزدیک می شوند، صورت های کش آمده شان جمع می شود و لبخندریزی حاکی از رضایت، گوشه لبشان را فرو می برد. چشمانشان نیم برقی می زند و بند کیف یا کوله را محکم تر در دست می گیرند. اگر مسافری باتجربه باشی، بالای سرشان در کمین می ایستی، تا صندلی خالی را شکار کنی!

زنی میانسال به همراه دو دختر جوانی که چون فرشته های نگهبان، راست و چپش را گرفته اند، به گوشی همراهش خیره مانده اند. گاهی با هم پچ پچی می کنند، اما گنگ و نامفهوم، هرچه که هست، موفق به یافتن پاسخ سوالی که حتما به دنبال جوابش هستند، نمی شوند. ابروهایشان مرتب به هم گره می خورد و باز می شود.

زنی که وسط نشسته است، حالا کمی گیج شده است و تقریبا بلند می گوید که تازه چندروز است که بازی اش را روی گوشی ام ریخته ام؛ بازی یافتن کلمه های چندحرفی. یکی از انتهای صندلی داد می زند که گوگل کن و کل جواب ها را بیاب! چهره دو فرشته در هم می رود! ما این همه زحمت کشیدیم که خودمان به جواب برسیم آن وقت شما هنوز دو ایستگاه نشده سوار شدی، پیشنهاد بی شرمانه می دهی؟ بازی را ریخته است از مغزش کار بکشد، وگرنه خودش بلد بود گوگل کند!

به زن خیره می شوم و می گوید می خواهی امتحان کنی؟ بعد از چند لحظه بالا و پایین کردن، کلمه چهار حرفی اهدا را پیدا می کنم و گوشی را به دست زن می دهم تا کلمه بعدی را خودش پیدا کند. فرشته ها ایستگاه بعدی پیاده می شوند و زن تنها می ماند با بازی جدیدی که دخترش روی گوشی نصب کرده، تا مادر کمی از مغزش بیشتر کار بکشد.

دخترکی که چهار انگشت دست راستش به هم چسبیده اند، کتاب محکم در آغوشم بگیر را می خواند. دست راستش را زیر صفحه های کتاب مخفی کرده است، تا از شر مسافران ایستاده و نشسته ای که حریم شخصی ات را رنده می کنند، امان یابد. اما زن کناری اش دست بردار نیست. نگاهش را چسبانده است به دست های دخترک و امان نمی دهد. تعداد مسافران مدام بیشتر می شود. دخترک معذب شده است و دم و بازدمش را با عجله از بینی خارج می کند.

قفسه سینه اش با اضطراب بالا و پایین می رود و کم کم می خواهد از خیر خواندن کتاب بگذرد که زن نمی گذارد و می دود میان صفحه های کتاب و سوال غیرمنتظره اش را به سمت دخترک پرتاب می کند: دخترم مادرزادیه؟ دخترک که موهای فرفری اش را لوله کرده است دور انگشت های دست چپش، مات مانده است که چه جوابی دهد.

کتابش را می بندد و معذب از سوال بی موقع، به سمت در کشویی مترو می رود، که قصد بازشدن ندارد. خانمی که چادر به سر دارد به زن می گوید: خواهر من این چه سوالی بود پرسیدی؟ همه حتی از پشت ماسک هایی که بر چهره دارند، خشم و ناراحتی را همراه ابروهای گره کرده و گوشه لب هایی که حالا از شدت ناراحتی جمع شده است و برخی حتی فکشان را هم به یک سو جمع می کنند، تا زن حداقل کمی خودش را جمع و جور کند. اما زن به این سادگی کم نمی آورد: حرف بدی نزدم که! یکی از وسط جمعیت داد می زند: هنوز نفهمیدی بعضی چیزارو نباید سوال کرد؟

دخترک میان چشم های جمعیت گم شد؛ اتفاقی که در مترو بارها می افتد. برخی در سکوت می آیند و می روند. با دردها و زخم ها و عفونت هایی که به تن و چهره و جان دارند. گاه آن ها را به چشم می بینی، گاهی قابل دیدن نیستند. گاه هم آنقدر اندوه پشت پلک های متورمشان می بینی که ناگهان چشم های خودت هم تر می شوند و کل مترو را آب بر می دارد.

عروسکی صورتی جلوی کلاهش چسبیده است و شلوارش پر از گربه های خاکستری است. پیراشکی آماده ای را که مادر در دست هایش جا داده است، آرام آرام سق می زند و به مسافران با تعجب چشم می دوزد. مردی نابینا با هارمونیکا سلطان قلب ها را می نوازد و در هزارتویی گم می شود، که هرچه نگاه می کنم، از آدم هایش کم نمی شود. چون دالانی نیمه تاریک، قطار مدام بالا و پایین می رود. چشم می اندازم تا اتفاقی تازه را بغل کنم، اما تنها صورتک های خسته و بی رمقی را می بینم که چون نانی بیات شده، انتهای روز را سرمی کشند، تا زودتر به خانه برسند.

وسط این همه خاکستری عصر جمعه، جلد سرخ کتاب 1984 را می بینم، که دخترکی چند واگن آن طرف تر دارد می خواند و من آنقدر ذوق می کنم که همه خاکستری ها را از مقابل چشمانم کنار می زنم و یاد روزهایی که کتاب را می خواندم می افتم. حالا دخترکی با پیراهنی سرخ درست روبه رویم نشسته است، وسط این همه زن با لباس های سیاه و خاکستری، مرا یاد فهرست شیندلر می اندازد. دخترک مدام به من می خندد و به مادرش نگاه می کند. یادم می رود که عصر جمعه است و زندگینامه رمبو را از کوله پشتی سرمه ای رنگم درمی آورم و مشغول خواندن می شوم.

هرچند اینجا کسی به دنبال خرگوش سپید نیامده است، اما هر زنی که روبه رویم نشسته، جهانی از شگفتی است. زنانی که در جزییات و تردستی، از هر شعبده بازی ماهرتر هستند. آنقدر به برخی جزییات، با ظرافت و عمیق می شوند، که هر روز درس تازه ای می گیرم، از تنها نشستن و نگاه کردن به عمق چشم هایشان، به پرِ شال هایشان، به سنجاق سینه ها و چیدمان سرتاپایشان؛ از زنی که بافتنی می بافد گرفته، تا آن که کتاب دعایش را با جلدی دست دوز و زرشکی، آنقدر ظریف دوخته است که یاد دفترچه سرخ پل استر می افتم.

اما همه خلاقیتشان را گاه که چون حفره ای خالی، روزی سخت را تی می کشی، تا خودت را با جاروی خیالی، به زور تا خانه ببری، گاه با لبخندی چنان پهن، به عرض صورت های زنانه و زیبایشان مهمانت می کنند که دلت می خواهد داد بزنی چقدر قوی و اصیل هستید.

چقدر می بالم به تک تکتان که هر صبح، کوله ای سنگین را به دوش می کشید، تا کلاس درسی دور، تا شرکتی که از خانه تان بیشتر از چهارساعت راه است، تا اداره ای که هفت صبح باید کارت بزنید و کل نیمه شب را پای اجاق، غذای فردای بچه ها را تدارک می دیدید و در کنار همه خستگی ها، یاد هیچ کدامتان نمی رود، که روز تولد عزیزانتان کی بود؟ که مادرم داروهایش را سروقت خورد؟ حواسم به دردکمرِ مادربزرگ بود؟ و این میان تنها شما هستید که هرروز قصه های تکراری دستفروشان خسته و بی رمق را باور می کنید، به امید اینکه شاید دیگر هیچ جورابی پاره نشود.