قنات های ایران که با نام ایرانی کاریز و به شاهکار مهندسی ایران باستان معروفند، به دلیل گسترش خشکسالی، افزایش تعداد چاه های عمیق مجاز و غیرمجاز، نگهداشت نامناسب و توسعه ساخت و ساز در مسیر قنوات، با تهدید مرگ و نابودی مواجه شده اند.

به گزارش اعتماد، قنات که معبر آبی حفر شده در زیر زمین است تا آب های جمع آوری شده از بارش را از مظهر و خروجی به سطح زمین برساند، عمری تا بیش از 3 هزار سال در ایران دارد و گفته می شود که پیشینه احداث اولین قنوات در ایران به قبل از دوره هخامنشیان می رسد. این شیوه جمع آوری، نگهداشت و برداشت آب های سطحی برای آبیاری باغات و مزارع کشاورزی و شرب در سکونتگاه های پیرامونی، ابداع ایرانیان بوده و هنوز هم چند رشته قنات زنده در شهرهایی همچون یزد و گناباد و کاشان و تهران، مصارف شرب دارند.

اهمیت تاریخی کاریز ایرانی به اندازه ای بوده که تیر 1395 و در چهلمین جلسه کمیته میراث جهانی یونسکو، پرونده قنات های ایران شامل 11 قنات زنده در استان های خراسان، یزد، کرمان، اصفهان و مرکزی که قدمتشان به دوره هخامنشیان تا قاجار می رسید، در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت شد.

قنات های قصبه گناباد (عمیق ترین و پرآب ترین قنات ایران با قدمت بیش از 2500 سال)، بلده فردوس (با قدمت 2000 ساله)، باغ زارچ حسن آباد یزد (طولانی ترین قنات ایران با قدمت بیش از 2500 سال)، حسن آباد مهریز (با قدمت 700 ساله)، گوهرریز جوپار کرمان (با قدمت 750ساله از دوره صفوی)، اکبرآباد و قاسم آباد بروات بم (قنات های دو قلو)، مون اردستان (قنات دو طبقه با مادر چاه و مظهر تفکیک شده با قدمت 800 سال)، وزوان اصفهان (مجهز به دریچه و سدهای زیرزمینی با قدمت بیش از 2000 سال)، مزدآباد اصفهان (دومین قنات قدیمی کشور با قدمت بیش از 2000 سال) و ابراهیم آباد اراک (از قدیمی ترین قنات های کشور)، به استناد معیارهای 3 و 6 میراث جهانی (استثنایی بودن یک سنت فرهنگی یا تمدن زنده یا از میان رفته یا مرتبط با رویدادها یا سنت های زندگی) به عنوان آثاری منحصر به فرد در سرزمین ایران، در زمره میراث جهانی ثبت شدند و از زمان ثبت این قنات ها در فهرست یونسکو، حفاظت از این آثار، در عین باقی ماندن در حیطه حاکمیت کشور مربوطه، برعهده تمام کشورهای عضو یونسکو گذاشته شد.

در زمان ثبت این آثار ارزشمند در فهرست میراث جهانی یونسکو، در توجیه پذیرش این پرونده اعلام شد: در سراسر مناطق خشک ایران، آب سکونتگاه های دایمی و کشاورزی توسط سیستم قنات باستانی از سفره های آب های زیرزمینی در دره ها و هدایت آب در طول تونل های زیرزمینی توسط گرانش و جاذبه زمین، اغلب با طی کیلومترها مسافت، تأمین می شد.

11 قنات معرف این سیستم، محل استراحت کارگران، مخازن آب و آسیاب های آبی را شامل می شود. سیستم مدیریت عمومی سنتی هنوز در این محل ها اشتراک گذاری و توزیع عادلانه و پایدار آب را امکانپذیر می سازد. قنات، شواهد و مدارک استثنایی از سنت های فرهنگی و تمدن ها در مناطق بیابانی با آب و هوای خشک ارایه می کند. این ویژگی ها موجب شد که کمیته میراث جهانی یونسکو، به اتفاق ثبت این آثار را به عنوان میراث جهانی قبول کند.

توسعه شهری و بی خردی در نگهداشت میراث فرهنگی، قاتل قنات هاست. این را هم کارشناسان میراث فرهنگی می گویند و هم متخصصان زمین شناسی. نگرانی کارشناسان میراث فرهنگی این است که ساخت و ساز بی رویه و بی توجهی به نگهداشت میراث ارزشمند قنات باعث از دست رفتن این آثار تاریخی می شود و متخصصان زمین شناسی، خشک شدن و مرگ قنات را در تشدید خطر فرونشست و فروریزش در سکونتگاه های شهری جدی و پررنگ می بینند اما هر دو متفقند که اگر در نگهداری از قنات ها تدبیر داشتیم، در این روزگاری که کل کشور با بحران آب مواجه است، می توانستیم از این سفره زیرزمینی نجاتبخش بهره بگیریم.

نیمه تابستان امسال، ساشا ریاحی مقدم؛ مدیر پایگاه میراث جهانی باغ و قنات ایرانی، با ابراز نگرانی از روند زوال قنات ها گفت: ارزیابی کلی ما نشان می دهد در سال های اخیر بسیاری از قنات های کشور دچار زوال شده اند و روند نابودی را طی می کنند درحالی که قنات، شیوه ای بسیار پایدار و کارآمد برای استحصال آب های زیرزمینی بوده و در دوران خود نقش مهمی در تامین آب ایفا کرده است.

اگر نگاهی تاریخی به تغییرات اقلیمی و دوره های خشکسالی در ایران داشته باشیم، درمی یابیم مردمان این سرزمین، قرن ها پیش به دنبال راه حل هایی برای تاب آوری در برابر این شرایط بوده اند و یکی از مهم ترین آن ها، توسعه شیوه هایی برای بهره برداری پایدار از آب های زیرزمینی از طریق حفر میله های چاه و تونل های قنات بوده است.

این دانش سنتی که ریشه در آزمون و خطای هزاران ساله دارد، در بستر سرزمین خشک ایران، به ویژه در مناطق مرکزی، کارآمد و حیاتی بوده است. متأسفانه با ورود تکنولوژی های نوین و نگرش نادرستی که به دانش بومی و سنتی پیدا شد، این گمان شکل گرفت که می توان از طریق روش های مدرن، تمامی نیازهای آبی را پاسخ داد. اما اکنون، با بحران مدیریت آب و تغییرات اقلیمی، شاهد آنیم که راهکارهای مدرن نیز نتوانسته اند به درستی پاسخگوی نیازها باشند.

در پرونده میراث جهانی قنات ایرانی، 11 قنات به عنوان نمونه های شاخص ثبت شده اند اما به باور من، تمام قنات های کشور واجد ارزش جهانی اند. این 11 قنات، مصادیقی به نمایندگی از این دانش گسترده در فهرست جهانی هستند ولی با این حال، بسیاری از قنات های کشور و حتی همین قنات های ثبت جهانی شده نیز، امروز در معرض تهدید و نابودی قرار گرفته اند. ا

لبته تاکنون مشکل جدی محیط زیستی در این 11 قنات گزارش نشده گرچه تأثیر تغییرات اقلیمی در کاهش دِبی آب آن ها مشهود است. متأسفانه در بسیاری از نقاط، قنات ها خشک شده اند و متولیان، پایان عمر آن ها را اعلام کرده اند و به جای احیا، به حفر چاه های عمیق روی آورده اند که خود موجب افت سطح آب های زیرزمینی و تشدید بحران شده است.

تقریبا در تمام شهرهای ایران با قنات های در حال نابودی مواجهیم و در شهرهای بزرگ مانند مشهد، اصفهان، یزد و شیراز، بسیاری از قنات ها از بین رفته اند اما شدت این تخریب و نابودی در تهران بیشتر است. در یکی از بازدیدهایی که از مناطق شمالی تهران داشتم، قناتی را مشاهده کردم که هنوز فعال و پرآب بود، درحالی که همین آب ارزشمند، بدون استفاده، وارد سیستم فاضلاب شهری می شود.

به دنبال این صحبت ها، اسکندر مختاری طالقانی، مرمتگر و پژوهشگر میراث معماری و شهرسازی هم با تاسف از بلایی که توسعه و شهرنشینی بر سر میراث ارزشمند پایتخت آورده، در نگاهی به سرنوشت قنات های تهران گفت: قنات های تهران روایتی اندوهبار دارند و یکی از نقاط تاریک توسعه معاصر شهری در ایران محسوب می شوند. هم اکنون که با شما سخن می گویم، بسیاری از قنات های تهران هنوز فعالند اما آب آن ها مستقیما وارد شبکه فاضلاب شهری می شود.

برای مثال، قنات فخرالدوله در محدوده الهیه، به واسطه ساخت برجی که در مسیر آن قرار گرفت، آب خود را پمپاژ می کند و به فاضلاب می ریزد. قنات سلمک در نزدیکی باغ فردوس و قنات باغ فردوس نیز سرنوشتی مشابه دارند؛ هنوز آبی در خود دارند اما بی هدف و بی حاصل، سر از شبکه فاضلاب در می آورند. قنات مهرگرد که قدیمی ترین قنات تهران است و قدمتش به پیش از اسلام می رسد، هنگام احداث تقاطع خطوط 1 و 2 مترو تهران منحرف شد و امروز مشخص نیست آب این قنات به کجا می رود.

خشک شدن قنات مهرگرد سبب خشک شدن درختان سمت غرب کاخ گلستان شد. درختان سمت شرق کاخ نیز به واسطه خشک شدن قنات ناصری که در زمان ناصرالدین شاه حفر شده بود و از محله بهجت آباد فعلی سرچشمه می گرفت و به دلیل آب زلال و خوشگوار به آب شاه معروف بود، از بین رفتند. یعنی دو قنات اصلی که کاخ گلستان را مشروب می کردند، از جریان اصلی خارج شدند. قنات حاج علیرضا که محله عودلاجان را مشروب می کرده، هنوز فعال است اما در چند نقطه مسیرش بسته شده و آب آن نیز در نهایت وارد فاضلاب می شود.

قنات مستوفی در یوسف آباد تا چندی پیش مظهر داشت و آب آن جاری بود. قنات سردار در باغ فیض هنوز فعال است که از امام زاده باغ فیض خارج می شود. قنات دیگری نیز در امام زاده عینعلی و زینعلی پونک قرار دارد که متعلق به خانواده فرمانفرما است و هنوز خشک نشده اما سیستم آبرسانی اش به شدت آسیب دیده است.

قنات مستوفی و قناتی دیگر در منطقه ده ونک هنوز فعالند و آب در آن ها جریان دارد و به باغ ها می رسد. این قنات ها حدود 120 سال پیش توسط مستوفی الممالک حفر شده اند و تاکنون پابرجا مانده اند. قنات فرمانفرما نیز هنوز فعال است اما آب آن هم روانه فاضلاب خیابان پاستور می شود. برخی دیگر از قنات های تهران مانند قنات سفارت انگلستان، قنات سفارت روسیه، قنات باغ سفارت ترکیه و قنات سفارت ایتالیا که مظهر آبی دارد، هنوز هم کار می کنند ولی در مجموع، در مسیر بسیاری از قنات های تهران، ساخت وسازهای گسترده ای صورت گرفته یا مسیر جریان آب آن ها منحرف شده است.

در شهری که با بحران بی آبی روبروست، چرا باید قنات ها به جای بهره برداری، مستقیم به فاضلاب شهری ریخته شوند؟ چگونه مجوز داده می شود که برج هایی با 10 یا 15 طبقه تا زیرزمین احداث شوند و مسیر قنات ها را کور کنند؟ تا اوایل دهه 70، اگر کسی قصد ساخت خانه ای در تهران داشت و زمینش در مسیر قنات قرار داشت، باید مجوز بازدید از میله های قنات را به اداره قنوات شهرداری می داد اما اکنون، دیگر خبری از این نظارت نیست و بسیاری از مسیرهای قنات های تهران کور شده اند.

در همین تهران، می توان ده ها نمونه پیدا کرد که مالکان برج ها، آب قنات را به جای استفاده به فاضلاب پمپاژ می کنند و درحالی که آپارتمان هایی با قیمت های میلیاردی در حال فروشند، کمترین انتظار آن است که صاحبان آن ها به حفظ مسیر قنات متعهد باشند. چرا متروی تهران نمی تواند مهندس مالکی را که مسیر یکی از قنات های تهران را به فاضلاب منحرف کرده، ملزم کند مسیر قنات منحرف شده را اصلاح کند؟

کاخ گلستان در گذشته تنها بیست متر با آب فاصله داشت، حال آنکه اکنون، چاه های اطراف آن در فاصله حدود 100 متری زده شده اند و قنات هایی که روزی درختان را آبیاری می کردند، خشک شده اند. در میدان مشق در 100 متری برای آبیاری چهار تا درخت، چاه زدند. قنات سنگلج، مظهرش در پارک شهر قرار داشت و به سمت سنگلج جاری بود. این قنات هنوز هم وجود دارد؛ چرا نجاتشان نمی دهیم؟ قنات باغ فردوس را مسدود کرده اند در حالی که آب این قنات از حمامی در آن سوی خیابان عبور و درختان را سیراب می کرد. چگونه می توان چنین نابخردی را پذیرفت؟

علی بیت اللهی؛ عضو هیات علمی مرکز تحقیقات راه و مسکن و شهرسازی از کارشناسانی است که بارها درباره خطر تخریب مسیر قنات ها در شهر تهران ابراز نگرانی کرده است. آبان پارسال به دنبال فروریزشی در منطقه چیذر تهران، بیت اللهی یکی از دلایل فروریزش و ایجاد فروچاله های متعدد در سطح معابر پایتخت را متوجه تخریب تونل قنات های رها شده در تهران دانست و هشدار داد که دفن این تونل ها زیر ساختمان های نوساز و مسدود شدن جریان آب قنات بر اثر توسعه ناپایدار و ناموزون شهرنشینی و ساخت و ساز بی رویه، یک خطر جدی برای پایتخت است و این خطر، در برخی نواحی تهران و از جمله در مرکز، جنوب غرب و محدوده شهر ری، به دلیل تراکم قنات ها جدی تر است اما انسداد یا تخریب مسیر قنات در شمال و شمال غرب تهران به دلیل جنس متفاوت خاک هم، خطر وقوع ریزش های متعدد را جدی تر کرده و با این حال، تاکنون هیچ هزینه ای برای شناسایی و کنترل و نقطه گذاری نواحی در معرض خطر فروریزش در پایتخت صرف نشده است.

بحران کم آبی در پایتخت و قطع چندساعته آب در برخی مناطق تهران ظرف هفته های اخیر، بهانه ای شد تا از قدیمی ترین و مفیدترین شبکه آبرسانی تهران یاد کنیم؛ شبکه ای که امروز جز در برخی مناطق تهران، کارایی ندارد و بی فایده شدنش به دلیل بی توجهی مدیران شهری به نقش قنات ها در بهبود نسبی وضع آبرسانی، حالا به یک خطر جدی تبدیل شده است.

بیت اللهی هم به نقش قنات ها در تامین آب شرب تهران اشاره دارد و هم بر ضرورت جدی گرفتن خطر تونل های خالی از آب قنات ها تاکید می کند.

در دو، سه ماه اخیر هشدارهایی در مورد از بین رفتن شبکه قنات در تهران و سایر شهرها مطرح شد و حتی نشست های پژوهشی هم درباره اهمیت قنات در شرایط فعلی بحران آب و تاثیرش در آبرسانی کشور برگزار شد. طی ماه های اخیر، چند ریزش در شهر تهران داشتیم که دلیل این فروریزش ها با خشک شدن تونل های قنات زیر همان منطقه دچار فروریزش، بی ارتباط نبود. اهمیت قنات و تاثیر آن در فروریزش به دلیل از بین رفتن ساختار قنات در شهر تهران چیست؟

وقتی تاریخ تهران را مطالعه می کنیم می بینیم که هسته اولیه این شهر و به خصوص در نوار جنوبی محدوده کنونی و نزدیک به شهر ری، اراضی و باغات کشاورزی بوده که برای آبرسانی به این باغات و زمین ها، رشته قنات های متعددی از شمال به جنوب شهر حفر شده و از طریق این قنوات، آبرسانی این زمین ها و باغات انجام می شده است به طوری که هر رشته قنات در اداره ثبت و املاک، مالک حقیقی دارد.

مالکان قنوات هم در حفظ و صیانت کانال های زیر سطحی انتقال آب خیلی تلاش داشتند چون امرار معاش و آبادی زمین شان از طریق همین رشته قنوات بود. برآوردها و عکس های هوایی دهه های 30 و 40 شمسی نشان می دهد که حدود 500 تا 550 کیلومتر رشته قنات شناسایی شده و حدود 50 هزار حلقه چاه قنات شناسایی شده در تهران وجود دارد و تصور بر این است که به ویژه در مناطق مرکزی تهران، به همین تعداد و با همین طول نیز رشته قنات های شناسایی نشده وجود داشته باشد.

امتداد این رشته قنات، به صورت مخروطی شکل، از شمال و شمال غرب و شمال شرق و از سمت منطقه 10 به سمت منطقه شهر ری منتهی می شده است. متاسفانه طی دهه های اخیر تا الان، باغات و اراضی کشاورزی تبدیل به ساختمان ها و بناهای مسکونی و غیرمسکونی شده اند و عمده قنات های منتهی به این مناطق، هم کاربری خود را از دست داده و رها شده اند.

مشکل اساسی در رهاشدگی قنوات این است که این قنوات، از نظر حقوقی، مالک حقیقی دارند ولی در واقعیت هیچ مالکی ندارند و متاسفانه برای حفظ و نگهداری آن ها هم کاری صورت نمی گیرد مگر اینکه ریزش و فرو ریزش زمینی اتفاق بیفتد و مسوولان فضای سبز شهرداری برای رفع فروریزش، به تونل های قنات برسند و اقدامی انجام دهند.

در حال حاضر هم، بیشترین کاربران این قنوات، فضای سبز شهرداری و ادارات دولتی و دانشگاه هایی هستند که برای آبیاری فضای سبز از آب این قنوات استفاده می کنند و البته، تعداد معدودی از این رشته قنات ها هم در دهات پایین دست تهران کاربری دارد، ولی متاسفانه در ساختمان هایی که امروز ساخته می شود، گودبرداری های عمیقی صورت می گیرد و در این گودبرداری ها، بسیاری از قنوات مسدود می شوند و جلوی این جریان طبیعی آب گرفته می شود.

در چنین شرایطی، آب پشت دیوارهای این ساختمان ها پشته می کند و مسیر خودش را تغییر داده و حفرات زیر سطحی متعددی ایجاد می کند که به دنبال ارتعاشات محیطی و ترافیک، این حفرات ریزش می کند و با نزدیک شدن این حفرات زیر سطحی به سطح زمین، در سطح معابر یا زیر ساختمان ها هم فروریزش ها و فروچاله های گاه خطرزا اتفاق می افتد چنانکه تاکنون حدود 7 الی 8 گزارش درباره فروریزش های در امتداد خیابان مولوی، میدان قیام، چهارراه محمدیه، چهارراه مولوی، سه راه خیام و خیابان پیامبر نوشتیم ولی متاسفانه با وجود این گزارش ها، باز هم اقدامی برای نگهداری از این رشته قنات ها صورت نمی گیرد.

البته احداث مترو هم می تواند مسیر قنات ها را مسدود کند و ریزش های ناشی از این انسداد را رقم بزند که این هم یک خطر جدی برای شهر تهران است. نتایج مطالعه ای که در مورد قنات های تهران داشتم به من نشان داد که اگر از محدوده مرکزی تهران و از سمت شرق به غرب حرکت کنیم، هر 500 متر با یک رشته قنات تلاقی داریم.

بنابراین، می توان گفت که زیر شهر تهران مملو از مسیر قنوات و چاهک های قنوات است که به صورت فنی یا غیرفنی یا پر شده یا همین حالا هم وجود دارد و به دنبال عملیات عمرانی مختلف، ممکن است فرو ریزش های متعدد این چاهک ها را شاهد باشیم.

سرچشمه قنات های تهران کجاست؟

این رشته قنوات، از مسیرهای آبدار و دامنه های ارتفاعات شمالی تهران از شمال شرق تا شمال غرب احداث شده و تا شهر ری و اراضی اطراف و در نواحی جنوب و جنوب شرقی تهران متمرکز است اما عمده ترین تمرکز قنوات در منطقه 10 تهران، منطقه بازار و خیابان مولوی است که در این منطقه، رشته قنات ها همگرا و نزدیک به هم هستند.

و آیا این قنات ها همواره مملو از آب است؟

همیشه هم مملو از آب نیست و برخی از این رشته قنات ها متاسفانه به دلیل کاهش آب و نزولات جوی، به قنات فصلی تبدیل شده و فقط در مواقع بارندگی به مجرایی برای عبور آب تبدیل می شود و در مواقع غیربارندگی، خشک است اما برخی دیگر هم مثل مظهر قناتی که در پارک شهر می بینید، مملو از آب است.

و خالی بودن تونل قنات برای تهران خطرناک نیست؟

صددرصد خطر محسوب می شود. بسیاری از فروریزش های سطح شهر ناشی از خالی بودن تونل قنات هاست اما برای کاهش خطر، نباید این تونل ها را پر کنیم بلکه باید با کبل گذاری و عملیات مهندسی از این تونل ها صیانت کنیم چون تونل های قنوات، در واقع رگ آب هایی هستند که در مواقع بارندگی، انتقال آب های زیر سطحی را به خوبی انجام می دهند.

در چند ماه اخیر بر اهمیت و ارزشمندی تاریخی قنات ها تاکید شده و تاسف کارشناسان حوزه میراث فرهنگی این بوده که ما این داشته ارزشمند میراثی را نادیده گرفتیم و از دست دادیم. اهمیت قنات در این شرایط کم آبی و بی آبی تهران چه می توانست باشد؟

قنات ها، تاریخ گویای رشد شهرها و رشد کشورمان و به خصوص، مناطق مرکزی همچون یزد و خراسان و اصفهان و کرمان هستند. ما باید رشته تاریخی خودمان را حفظ می کردیم. کتابی درباره تاریخ قنات های ایران منتشر شده که در این کتاب خاطرات تاریخی جالبی درخصوص قنوات آمده است. قنات های ایران، یک میراث تاریخی است که باید حفظ شود.

ارزش قنات ها به دلیل نقش انتقال آب های زیر سطحی و زهکشی به عنوان پتانسیل موجود در تهران است و اینکه بدون نیاز به لوله کشی و حفاری و سد معبر، می تواند نقش انتقال آب را و به خصوص در مناطق جنوبی شهر تهران به خوبی ایفا کند و به همین دلیل، صیانت و نگهداری از قنات ها، یک اقدام راهبردی برای مدیریت آب است.