فرارو- در ماه های اخیر، روزمرگی مردم ایران همراه با اضطراب شده است، اضطرابی که نشات گرفته از تمایز امر سیاسی و امر اجتماعی است.

به گزارش فرارو، احساس پریشانی ملت ایران، گویی تعلق اجتماعی به جامعه را کمرنگ کرده. همین احساس عدم تعلق تبدیل به یکی از دلایلی شده که مردم تصمیم به مهاجرت بگیرند. این در حالی است که جمعیتِ کشوری به بزرگی ایران، یکجا نمی تواند ترک وطن کند؛ پس مشکلی مطرح است که باید به شکل ریشه ای حل شود.

سید جواد میری، جامعه شناس، در گفت وگو با فرارو ریشه های اضطراب کنونی جامعه ایران را واکاوی کرده و گفت: وقتی احساسی عمومی حاکم باشد که ممکن است اتفاقی در جامعه رخ دهد، مانند جنگ یا فشار تحریم ها، افراد ناخودآگاه به سمت مأوایی امن حرکت می کنند. یکی از این راه ها مهاجرت به خارج از مرزهای ایران است، زیرا تصور می کنند ماندن در اینجا خطرناک است.

سید جواد میری به فرارو گفت: در سراسر جهان، از کشورهای بزرگ گرفته تا کوچک، تاریخ همواره فراز و نشیب داشته است. تحول بشر هرگز بدون تروما و اضطراب نبوده است. از روزهای نخستین که انسان در تنهایی، در قبیله یا طایفه های کوچک می کوشید مایحتاج زندگی خود را در دوران شکار و سپس کشاورزی به دست آورد، زندگی در مسیر تمدن همواره با مخاطرات، اضطراب ها و تهدیدها همراه بوده است. در مجاورت جنگل، غار یا هر مکان دیگری، انسان در برابر طبیعت و حیوانات وحشی ایستاد تا بتواند بر جهان چیره شود و آن را به تصرف خود درآورد؛ بنابراین تاریخ بشر سرشار از فراز و نشیب های اضطراب آلود است.

او افزود: این مسئله مختص ایران نیست. از زمانی که حکومت ها و دولت ها شکل گرفتند، سراسر جهان شاهد آمد و شد قدرت ها، طلوع و افول حکومت ها بوده است. تهاجمات خارجی نیز بخشی جدایی ناپذیر از این روند بوده است. برای نمونه، حمله مغول در تاریخ ایران نقطه عطفی به شمار می رود، اما تنها تجربه ایران نبوده و بسیاری از کشورها نیز با چنین وقایعی مواجه شده اند. از این رو، می توان گفت جنگ همواره جزیی لاینفک از تاریخ تحولات بشری بوده است.

این جامعه شناس گفت: بخشی از مکانیزم دفاعی هر موجود زنده آن است که وقتی احساس خطر می کند، به دنبال پناهگاه یا مأوایی امن می گردد؛ به دنبال خانه ای یا جایی که او را از خطر دور کند. فرض کنید آتشی برپا شود؛ شما هرگز به سمت آتش حرکت نمی کنید، بلکه تلاش می کنید خود و نزدیکانتان را از آن دور کرده و نجات دهید.

او افزود: همین تصورِ روبه رو شدن جامعه با خطرات بزرگ، می تواند باعث شود افراد در اقشار، صنوف و طبقات مختلف، به صورت شرطی واکنشی دفاعی از خود نشان دهند. به عنوان نمونه، یک سرمایه دار همواره به دنبال جایی باثبات است. اگر سرمایه داری یک دلار داشته باشد، آن را به تومان تبدیل نمی کند؛ بلکه برعکس، تومان های خود را به دلار تبدیل کرده و در بازاری خارج از ایران سرمایه گذاری می کند، زیرا هدف او حفظ و افزایش سرمایه است. هیچ سرمایه داری نمی خواهد سرمایه اش کاهش یابد.

میری گفت: حال، وقتی احساس عمومی حاکم باشد که ممکن است اتفاقی در جامعه رخ دهد، مانند جنگ یا فشار تحریم ها، افراد ناخودآگاه به سمت مأوایی امن حرکت می کنند. یکی از این راه ها مهاجرت به خارج از مرزهای ایران است، زیرا تصور می کنند ماندن در اینجا خطرناک است. اما نکته ای مغفول می ماند: 100 میلیون ایرانی نمی توانند از کشور خارج شوند؛ چنین چیزی امکان پذیر نیست.

او افزود: این واقعیت نشان می دهد که تخیل جمعی ایرانیان، به جای آنکه برای یافتن راه حل مشکلات و معضلات تهدیدکننده جامعه سازمان یافته شود، بیشتر به سمت نجات فردی سوق پیدا کرده است؛ هر کس تنها به این فکر می کند که کشتی خود را به ساحل امن برساند. درست در همین نقطه است که هویت جمعی و همبستگی اجتماعی دچار گسست و خلل می شود.

این جامعه شناس گفت: سیاست مداران و تصمیم سازان دچار نوعی پریشانی شده اند و نمی توانند صورت بندی دقیقی از وضع موجود ارائه دهند یا راهی روشن برای رسیدن به وضع مطلوب ترسیم کنند تا جامعه پشت سرشان قرار گیرد. همین پریشانی، در کنار فشارهای بین المللی، بار روانی مضاعفی بر دوش جامعه گذاشته است. مردم چنین تصور می کنند که زیر دست مدیرانی قرار گرفته اند که درک درستی از شرایط ندارند. وقتی کسانی که مدیریت کلان کشور را برعهده دارند سخنی می گویند که با حرف دیروز خودشان در تضاد است، جامعه دچار اضطراب می شود.

او افزود: در چنین وضع بحرانی، نقش متفکران پررنگ تر می شود. از منظر اندیشه باید وارد میدان شد تا متفکران به عنوان مغز جامعه امر سیاسی را هدایت کنند و به جامعه قوت قلب بدهند؛ نه قوت قلبی کاذب یا غیرواقع بینانه، بلکه همراه با ترسیم راهی برای برون رفت از تلاطم. سپس اهل سیاست می توانند این سخنان را بشنوند و به زبان سیاست گذاری ترجمه کنند. در این صورت است که امکان کاهش اضطراب، پریشانی و حس درماندگی وجود خواهد داشت.

او ادامه داد: اکنون جامعه به گله ای می ماند که گرگ به آن زده است؛ هر کس به سویی می گریزد. وقتی حس رمه وارگی بر انسان و جامعه غلبه می کند، کنش ها و رفتارها به جای آنکه همگرایی ایجاد کنند و به خیر عمومی بینجامند، از هم می پاشند. اما چرا به این وضعیت دچار شدیم؟ زیرا مغز متفکر جامعه نمی تواند در سیاست گذاری ها نقش آفرینی و تأثیرگذاری کند.

میری گفت: بعد از جنگ 12 روزه، مسائلی نه تنها برای اهل سیاست و جامعه ایران، بلکه برای کل منطقه و حتی در سطح جهانی آشکار شده است. یکی از مهم ترین مولفه هایی که نمایان شد، اختلافات بنیادین میان شش قدرت جهانی است: آمریکا، اتحادیه اروپا، چین، هند، تا حدی برزیل و در نهایت روسیه. این اختلافات حول تقسیم منافع و منابع جهان شکل گرفته و بسیار جدی است.

او افزود: در چنین شرایطی پرسش اساسی این است: ایران چه می تواند بکند و چه باید بکند؟ یکی از اهداف آمریکا این است که اختلافات 50 ساله ایران و اسراییل را به نوعی مدیریت کرده و آن را در قالب طرح صلح ابراهیم پیش ببرد. بر اساس این طرح، ایران نباید در موقعیتی باشد که در حال تخاصم با اسراییل قرار گیرد، زیرا اسراییل امتداد تمدنی و نظامی-امنیتی آمریکا در خاورمیانه و غرب آسیاست. اکنون، در سه سال آینده اگر ترامپ در قدرت بماند، به طور قطع تلاش خواهد کرد معادلاتی را که جمهوری اسلامی طی پنج دهه گذشته دنبال کرده تغییر دهد و ایران را به مسیری وارد کند که خود آن را طرح صلح ابراهیم می نامند؛ وضعیتی که نه تهدید نظامی، امنیتی و انرژی باشد و نه ایران در بلوک چین و روسیه قرار گیرد.

این جامعه شناس گفت: اگر جمهوری اسلامی بخواهد وارد چنین معامله یا معادله ای شود، ناگزیر باید دو رکن اساسی سیاست های پنج دهه گذشته خود را تغییر دهد: نخست، ضدیت با آمریکا و دوم، ضدیت با موجودیت اسراییل. در این صورت، پرسش بزرگی پدید می آید: آیا با این تغییرات، اساساً ماهیت جمهوری اسلامی دگرگون خواهد شد یا نه؟ چون هنوز در سطح کلان نظام سیاسی ایران توافقی درباره این موضوع شکل نگرفته و همه چیز در حالت رفت وآمد و ابهام است، این عدم اطمینان هم جامعه را دچار پریشانی کرده و هم خود تصمیم سازان را مضطرب ساخته است.

او افزود: این شرایط بر فرهنگ، اقتصاد، جامعه و معادلات داخلی، منطقه ای و جهانی ایران تأثیر گذاشته و ما را به نقطه صفر نزدیک کرده است؛ نقطه ای که باید یک تصمیم بزرگ گرفته شود، تصمیمی که هم بقا و تداوم نظام را تضمین کند و هم خطراتی را که می تواند ساختار کلان جامعه و حاکمیت را تهدید کند، دفع نماید. بی تردید، این مسئله ساده نیست و بدون بهره گیری از نظر کارشناسان قابل حل نخواهد بود.

میری گفت: زبان سیاست، زبان قدرت است و اگر دقت کنیم، دال های گفتمانی سیاستمداران دائماً بر وحدت تأکید دارند؛ از وحدت اقوام و ملت سخن گفته می شود. اما زبان واقعی جامعه تنها وحدت و عزت نیست؛ زبان جامعه، زبان همبستگی است. همبستگی زمانی شکل می گیرد که امر سیاسی در کنار امر اجتماعی باشد یا با جامعه تعامل کند. اگر امر سیاسی خود را برتر بداند و سیاست هایی را به جامعه تحمیل کند، دچار اختلال می شود.

او افزود: می گویند ملت ایران باید عزت داشته باشد، اما در جامعه، معیشت و قدرت خرید مردم ضعیف است. عزتی که با معیشت مردم همراه نباشد، به ذلت می انجامد و در نهایت منجر به فاصله گیری از حاکمیت می شود. یکی از بنیان های کلیدی که هنوز در گفتمان مدیران به آن پرداخته نشده، رابطه دیالکتیک بین امر اجتماعی و امر سیاسی است. اگر قائل به ولایت امر سیاسی هستیم، آیا امر اجتماعی نیز ولایت دارد؟ وقتی اختلافی بین این دو رخ دهد، این تمایز کجا باید مدیریت شود؟

این جامعه شناس گفت: این اختلافات و بروز تفاوت های سلیقه باید در ساخت قدرت یا میثاق ملی، که در قانون اساسی نیز به آن اشاره شده، مدیریت شود. وقتی این اختلاف ها حل شوند، همبستگی اجتماعی و حس تعلق ایجاد می شود و هویت اجتماعی ما منسجم خواهد شد. بنابراین، زبان نباید فقط زبان قدرت یا وحدت باشد. معنای واقعی وحدت کلمه نیز باید روشن شود: این عبارت دو معنای اصلی دارد، یکی جراحت و زخم و دیگری التیام. وقتی می گوییم وحدت کلمه ، یعنی جایی که جراحت ایجاد شده، باید روشی اتخاذ کنیم که آن زخم التیام یابد.

او در نهایت تاکید کرد: اختلافات در جامعه و جراحت های ایجاد شده نباید پنهان شوند، بلکه باید درمان شوند. وحدت واقعی از درون سرکوب جراحت ها ایجاد نمی شود؛ بلکه تراکم زخم ها را افزایش می دهد. جامعه به همبستگی اجتماعی نیاز دارد و هویت اجتماعی بر پایه آن شکل می گیرد. همبستگی اجتماعی زمانی محقق می شود که در جوامع مدرن بتوانیم از بیان کارشناسی، تقسیم کار و تقسیم قدرت بهره ببریم و آن را در نظام و سیستم خود درونی کنیم.