علی آهنگر در یادداشتی در روزنامه هم میهن در خصوص ارزش حقوقی برجام نوشت: در صبح روز یکشنبه ششم مهر 1404، با اقدام سه کشور اروپایی، برجام از نظر سیاسی مرد؛ اما آیا از دیدگاه مبانی حقوق بین الملل هم مرده است؟

در حقوق بین الملل اصلی با عنوان عمل متقابل وجود دارد. اصلی که می گوید: حقوق و تعهدات جدایی ناپذیرند. با استدلال به همین اصل مهم و اساسی در حقوق بین الملل بود که عباس عراقچی در همان صبح یکشنبه در نامه ای به آنتونیو گوترش، دبیرکل سازمان ملل متحد، مرگ حقوقی برجام را بی اساس دانست و روز 18اکتبر2025 یا 26مهر1404 را روز رستاخیز حقوقی مفاد برجام و لغو تمامی تحریم های سازمان ملل به جهانیان اعلام داشت.

وزیر امورخارجه ایران در این نامه یادآور شد: اقدام برای احیای قطعنامه های خاتمه یافته از لحاظ حقوقی بی اساس است. کلیه محدودیت های مرتبط با موضوع هسته ای ذیل قطعنامه2231 در تاریخ 18اکتبر2025 به طور دائم پایان خواهند یافت. ایران هیچ تلاشی برای تمدید، احیا یا اجرای آن ها پس از این تاریخ را به رسمیت نخواهد شناخت. چنین سوءاستفاده ای، اعتبار و بی طرفی سازمان ملل را تضعیف کرده و اقتدار شورای امنیت را تضعیف می کند.

نامه عباس عراقچی به دبیرکل سازمان ملل، بیش از یک مکاتبه دیپلماتیک ساده است؛ این نامه یک اعلامیه راهبردی ـ حقوقی است که شایسته می بود دانشوران علم حقوق بدان می پرداختند. کوتاهی آنان اما موجب شد که یک نگارگر تاریخ پای در عرصه جست وجو و تفحص در این میدان صعب بگذارد. نامه وزیر خارجه می گوید برجام اگرچه در میدان سیاست مرد، اما در عرصه حقوق بین الملل همچنان زنده است.

برجام، در بستر جنگ استراتژیک امروز، از نظر سیاسی به پایان خط رسیده است. آمریکا در اردیبهشت 1397 با فرمان اجرایی ترامپ از آن خارج شد و اروپا، به رغم تلاش های نمادین، نتوانست تعهدات اقتصادی خود را اجرا کند. به همین دلیل، پایان سیاسی برجام به معنای پایان حقوقی آن نیست. برجام همچنان در عرصه حقوق بین الملل دارای جان و حیات است. این همان مفهوم رستاخیز است.

در حقوق بین الملل، اصل عمل متقابل می گوید حقوق و تعهدات یک معاهده یا توافق، جدایی ناپذیرند. اگر یکی از طرفین تعهدات خود را نقض کند یا نتواند به تعهدات زمینه ای خود عمل کند، دیگر نمی تواند همچنان از حقوق مندرج در همان توافق بهره مند باشد. این اصل، همان استدلالی بود که اروپا در برابر آمریکا در سال1399 (2020) برای رد فعال سازی مکانیسم ماشه به کار برد. امروز ایران همین منطق را علیه اروپا و آمریکا به کار می گیرد: اگر اروپا نتوانست تعهدات اقتصادی خود را اجرا کند، دیگر نمی تواند مدعی حقوق خود در برجام باشد.

اصل عمل متقابل، قاعده ای بنیادین در حقوق بین الملل است که بارها در تاریخ معاهدات و پرونده های مهم دیپلماتیک بازخوانی شده است:

برجام و مکانیسم ماشه (1399/ 2020): اروپا در واکنش به اقدام آمریکا در سال1399 برای فعال سازی اسنپ بک یا مکانیسم ماشه، رسماً اعلام کرد که واشنگتن دیگر حق ندارد مکانیسم ماشه را فعال کند، زیرا خود از توافق خارج شده و تعهداتش را نقض کرده است. این استدلال، مبتنی بر اصل عمل متقابل بود: حقوق و تعهدات، یک بسته واحدند، و نقض تعهد به معنای از دست رفتن حقوق مربوطه است.

پیمان های تجارت آزاد و سازمان تجارت جهانی: در چارچوب سازمان تجارت جهانی، اصل عمل متقابل به صورت گسترده به کار گرفته می شود. در اختلاف های تجاری، اگر کشوری تعهدات تعرفه ای خود را رعایت نکند، کشور مقابل حق دارد به همان نسبت حقوق تعرفه ای خود را کاهش دهد یا محدود کند. پرونده های متعدد سازمان تجارت جهانی این اصل را به عنوان یک قاعده حقوقی تثبیت شده تأیید کرده اند.

کنوانسیون وین درباره حقوق معاهدات (1969): این کنوانسیون در ماده 60 و 61 عملاً اصل عمل متقابل را بازخوانی کرده است: اگر یک طرف معاهده، تعهدات اساسی را نقض کند، طرف مقابل حق دارد اجرای تعهدات خود را معلق یا خاتمه دهد. این یک چارچوب حقوقی جهانی برای تضمین اثرگذاری اصل عمل متقابل است.

برجام و قطعنامه های شورای امنیت: در فرآیند مذاکرات برجام، ایران بارها به اصل عمل متقابل استناد کرده بود: رفع تحریم ها باید همزمان و متقابل باشد. عدم اجرای کامل تعهدات طرف مقابل، از نظر ایران، حق مقابله یا توقف اجرای بخش های توافق را ایجاد می کند.

این بازخوانی تاریخی نشان می دهد که استناد امروز ایران به اصل عمل متقابل، نه یک ادعای تازه، بلکه یک قاعده تثبیت شده در حقوق بین الملل است.

بر اساس نص برجام و قطعنامه 2231، همه محدودیت های مرتبط با موضوع هسته ای ایران در تاریخ 18اکتبر2025 پایان می یابند؛ مگر اینکه شورای امنیت تصمیم به تمدید بگیرد. ایران بر این اساس، از 18اکتبر2025 یا 26مهر1404 کلیه تحریم های شورای امنیت را پایان یافته تلقی خواهد کرد. این تاریخ آغاز رسمی رستاخیز برجام در حقوق بین الملل است و نهایت اینکه: برجام در عرصه سیاست مرد، اما در عرصه حقوق بین الملل همچنان زنده است. نامه عراقچی، نه صرفاً یک دفاع سیاسی، بلکه یک بازخوانی تاریخی از قاعده اصل عمل متقابل است.

ایران امروز با اتکا به این قاعده، رستاخیز برجام را اعلام می کند: از 26مهر1404 کلیه محدودیت های شورای امنیت پایان یافته تلقی می شوند و هر اقدام خلاف این نص، تخلف آشکار از حقوق بین الملل خواهد بود. رستاخیز برجام در حقوق بین الملل، یادآور این واقعیت است که حقوق یک توافق بین المللی را نمی توان با سیاست های دوگانه و بازی های قدرت از بین برد و این آغاز فصل تازه ای در دیپلماسی ایران است.

این دیپلماسی به سازمان ملل یادآوری می کند که پایبندی به مبانی حقوق بین الملل شرط بقا و اعتبار شماست و برای ایران ابزار مهمی در هنر بقاست. در جهانی که چندجانبه گرایی مرد و دیپلماسی کانونی غالب شد، ایران از حقوق بین الملل به عنوان ابزار بازسازی موقعیت و نفوذ خود استفاده می کند.