مجتبی نادری سورکی، فیزیک کوانتوم، به عنوان یکی از انقلابی ترین دستاوردهای علمی قرن بیستم و بیست ویکم، تصویری نو از جهان ارائه کرده است که با جهان بینی کلاسیک نیوتنی تفاوتی بنیادین دارد. در این تصویر، واقعیت نه قطعی، بلکه احتمالاتی است؛ زمان و علیت، خطی و مطلق نیستند؛ و ذرات، جدایی ناپذیر و درهم تنیده اند. این یافته ها نه تنها فیزیک دانان را شگفت زده کرده اند، بلکه فیلسوفان و متفکران را نیز به بازاندیشی در مفاهیم بنیادین واقعیت، زمان، و آگاهی سوق داده اند.

از سوی دیگر، در سنت فلسفی و عرفانی اسلام، مفاهیمی وجود دارد که به طور شگفت انگیزی با این دستاوردهای نوین علم هم خوانی دارد. اندیشه هایی همچون وحدت وجود در عرفان ابن عربی، حرکت جوهری و سیالیت وجود در حکمت متعالیه ملاصدرا، و اشعار ژرف مولانا جلال الدین بلخی درباره زمان و واقعیت، نمونه هایی از این هم سویی هستند. در این نوشتار تلاش می شود تا مهم ترین یافته های کوانتومی با این مفاهیم فلسفی و عرفانی مقایسه و تطبیق داده شود.

اصل درهم تنیدگی کوانتومی (Entanglement) بیان می کند که دو ذره می توانند آن قدر عمیق به هم مرتبط باشند که تغییر حالت یکی، بلافاصله دیگری را تحت تأثیر قرار دهد، حتی اگر سال های نوری از هم دور باشند. این، همان چیزی است که انیشتین عمل شبح وار از راه دور می نامید. امروزه آزمایش ها (مثلاً آزمایش های آلن اسپکت و برندگان نوبل 2022) نشان داده اند این پدیده واقعی است و نظریه های علت و معلول کلاسیک محلی را نقض می کند. نتیجه فلسفی این اصل این است که مفاهیم کلاسیک ما از جدا بودن اشیا و محدودیت سرعت علت و معلول فرو می ریزند.

در واقع درهم تنیدگی کوانتومی نشان می دهد که دو ذره، حتی اگر کیلومترها از هم فاصله داشته باشند، به طور جدایی ناپذیری به هم مرتبط اند. تغییر در یکی، بی درنگ دیگری را تحت تأثیر قرار می دهد. این پدیده، دیدگاه کلاسیک جدایی اشیاء را به چالش می کشد. در عرفان اسلامی، ابن عربی با نظریه وحدت وجود بیان می کند که هستی در اصل یکی است و کثرت ها جلوه های آن اند. ابن عربی می گوید: الوجود واحد ؛ همه عالم تجلی یک حقیقت است. مولانا نیز در توصیف همین معنا می گوید:

"این همه عکس می و نقش مخالف که نمود

یک فروغ رخ ساقی است که در جام افتاد"

درهم تنیدگی کوانتومی را می توان نمودی علمی از همان یک حقیقت واحد در پسِ کثرت دانست و همان طور که درهم تنیدگی نشان می دهد کثرت ها بازتاب یک حقیقت واحدند، عرفان اسلامی نیز در بحث وحدت وجود، به نوعی بر یگانگی هستی تأکید دارد.

یکی از شگفت انگیزترین نتایج فیزیک کوانتوم مربوط به مفهوم زمان است. در جهان کلاسیک، زمان همیشه خطی، یک سویه و مطلق فرض می شد؛ گذشته از آینده جدا و مستقل بود و علت همواره مقدم بر معلول. اما آزمایش های کوانتومی نشان داده اند که این تصویر به طور بنیادین می تواند نادرست باشد.

آزمایش انتخاب تأخیری ویلر (Wheeler’s Delayed-choice Experiment) نشان می دهد که تصمیم ناظر برای مشاهده یاعدم مشاهده ی مسیر ذره، حتی بعد از آنکه ذره از مسیر عبور کرده است، می تواند تعیین کند که گذشته ی آن ذره موجی بوده یا ذره ای ! به بیان دیگر، انتخاب ما در آینده می تواند گذشته را شکل دهد. همچنین، آزمایش پاک کن کوانتومی (Quantum Eraser Experiment) نشان داد ه است که اگر اطلاعات مسیر فوتون پس از ثبت روی پرده حذف شود، الگوی موجی دوباره ظاهر می شود، گویی گذشته تغییر کرده است.

این نتایج شگفت انگیز به وضوح بیان می کنند که زمان در مقیاس کوانتومی یک پدیده مطلق و خطی نیست. آینده می تواند بر گذشته اثر بگذارد، و تمایز قطعی میان قبل و بعد از میان برداشته می شود.

در عرفان اسلامی نیز زمان به همین شکل نسبی و غیرمطلق دیده می شود. مولانا می گوید:

"فکرت از ماضی و مستقبل بود

چون ازین دو رست، مشکل حل شود"

و در جایی دیگر:

"ماضی و مستقبلش نسبت به تست

هر دو یک چیزند، پنداری که دوست"

در این ابیات، زمان به عنوان مفهومی وابسته به ذهن انسان معرفی می شود؛ گذشته و آینده چیزی جز اعتبار ذهنی نیستند و حقیقت در حال جاویدان جلوه می کند.

بدین ترتیب، همان طور که کوانتوم نشان می دهد ترتیب کلاسیک علت و معلول و خطی بودن زمان در بنیاد طبیعت قطعی نیست، عرفان اسلامی نیز زمان را امری اعتباری دانسته و رهایی از آن را راهی برای درک حقیقت می شمارد. می توان گفت آزمایش های کوانتومی همچون انتخاب تأخیری و پاک کن کوانتومی، در سطح علمی همان چیزی را آشکار کرده اند که عارفان مسلمان در سطح شهود و مکاشفه بیان کرده بودند: زمان، خطی و مطلق نیست؛ بلکه جلوه ای ذهنی از واقعیت سیال و یگانه ی هستی است.

یکی از اصول شگفت انگیز فیزیک کوانتوم، اصل برهم نهی (Superposition) است. بر اساس این اصل، یک ذره مانند فوتون یا الکترون می تواند تا لحظه مشاهده، همزمان در چندین حالت مختلف وجود داشته باشد. آزمایش مشهور دوشکاف (Double-slit Experiment) نشان می دهد که اگر مسیر حرکت ذره را مشاهده نکنیم، الگوی موجی روی پرده ظاهر می شود، گویی ذره از هر دو شکاف همزمان گذشته است؛ اما اگر مسیر را اندازه گیری کنیم، رفتار آن به صورت ذره ای تغییر می کند. به عبارت دیگر، تا زمانی که مشاهده ای صورت نگرفته، ذره هم موج است و هم ذره ، و تنها در لحظه مشاهده یکی از این دو حالت تحقق می یابد.

این اصل نشان می دهد که هر ذره نه یک موجود منفرد و مستقل، بلکه جلوه ای از یک کل به هم پیوسته است. جهان کوانتومی در بنیادی ترین سطح، شبکه ای از احتمالات و امکان هاست که هر ذره در آن حامل بازتابی از کل واقعیت است.

در عرفان اسلامی نیز بارها تأکید شده است که هر ذره آینه ای از کل هستی است. مولانا می گوید:

"در هر ذره صد خورشید نهان است

هر ذره به تنهایی جهانی است"

و در مکاشفه ای دیگر می فرماید: ذره ها دیدم جهان چون جمله باز ؛ که نشان دهنده تجربه ای شهودی از همان حقیقتی است که فیزیک کوانتوم از راه آزمایش ها بدان دست یافته است.

در نتیجه، همان طور که آزمایش دوشکاف نشان می دهد ذره و کل در سطح کوانتومی جدایی ناپذیرند و هر ذره می تواند حامل ویژگی های چندگانه تا لحظه مشاهده باشد، عرفان اسلامی نیز بر این باور است که ذرات عالم در حقیقت آینه هایی از کل هستی هستند و کثرت، چیزی جز بازتاب های گوناگون یک وحدت بنیادین نیست. بدین ترتیب، اصل برهم نهی کوانتومی را می توان هم راستا با نگاه عرفانی دانست که هر ذره، جهانی در خود دارد و هیچ چیز به راستی جدا و مستقل از کل نیست.

یکی از نتایج بحث برانگیز فیزیک کوانتوم، وابستگی واقعیت به ناظر است. در جهان کلاسیک، ما فرض می کنیم که اشیاء مستقل از مشاهده ما وجود دارند؛ اما در مقیاس کوانتومی، این فرض به چالش کشیده می شود. آزمایش های متعددی مانند آزمایش انتخاب تأخیری ویلنر (Delayed Choice Experiment by John Wheeler) و نسخه های جدیدتر آن نشان می دهند که انتخاب ما برای مشاهده یاعدم مشاهده، حتی اگر بعد از عبور ذره از مسیر باشد، می تواند ماهیت رفتاری آن را (موج یا ذره) تعیین کند. به عبارت دیگر، واقعیت کوانتومی تا لحظه مشاهده نهایی تعیین شده نیست.

این مسئله، رابطه علت و معلول خطی و مطلق را در سطح بنیادی زیر سؤال می برد. در حالی که در نگاه کلاسیک، علت همیشه بر معلول تقدم دارد، در آزمایش های کوانتومی به نظر می رسد انتخاب ناظر می تواند گذشته را تحت تأثیر قرار دهد. به همین دلیل برخی فیزیک دانان این را شکلی از بازنویسی گذشته یا retro causality دانسته اند.

از منظر فلسفی و عرفانی، این امر شباهت عمیقی با نگاه فیلسوفان مسلمان و عارفان اسلامی به نسبیت زمان و واقعیت دارد. مولانا در ابیات بخش قبل به آن اشاره کرده و این اشعار نشان می دهند که در تجربه عرفانی، زمان خطیِ گذشته حال آینده فرو می ریزد و واقعیت نسبی و وابسته به ادراک ناظر (سالک) می شود.

به همین صورت، فیزیک کوانتوم نشان داده است که مشاهده گر صرفاً یک تماشاگر بی طرف نیست، بلکه نقشی فعال در تعیین واقعیت دارد. همان گونه که عارفان گفته اند هر انسان بسته به سطح ادراک خود، حقیقت را به گونه ای متفاوت تجربه و تفسیر می کند، کوانتوم نیز بیان می کند که واقعیت در بنیادی ترین سطح، در تعامل میان سیستم و ناظر شکل می گیرد.

یکی از بنیادی ترین اصول فیزیک کوانتوم، اصل عدم قطعیت هایزنبرگ (Heisenberg’s Uncertainty Principle) است. این اصل بیان می کند که نمی توان همزمان مکان و تکانه (سرعت ضربدر جرم) یک ذره را با دقت دلخواه اندازه گیری کرد. هرچه مکان را دقیق تر بدانیم، درباره تکانه اطلاعات کمتری خواهیم داشت و بالعکس. این محدودیت نه ناشی از نقص ابزارهای ما، بلکه ذاتیِ طبیعت کوانتومی است.

آزمایش های متعددی در دهه های اخیر، از جمله quantum optics experiments و weak measurement experiments، نشان داده اند که این اصل در عمل همواره برقرار است و مرز دانش ما نسبت به وضعیت کامل یک سیستم را تعیین می کند. به بیان دیگر، جهان در بنیادی ترین سطح خود با پرده ای از احتمالات پوشیده شده است و انسان هیچ گاه نمی تواند به دانشی کامل و مطلق از آن دست یابد.

این اصل پیامدهای فلسفی عمیقی دارد. در جهان بینی کلاسیک، گمان می رفت اگر دانش کافی داشته باشیم، می توانیم آینده را به طور کامل پیش بینی کنیم. اما کوانتوم نشان داد که آینده ذاتاً نامعین است و قطعیت مطلق در علم دست نیافتنی است.

در عرفان اسلامی نیز بارها به محدودیت دانش بشری و وابستگی آن به مشیت الهی اشاره شده است. ابن عربی می گوید: العجز عن درک الإدراک إدراک . یعنی ناتوانی از درک کامل، خود نوعی درک است. مولانا نیز می فرماید:

"علم رسمی سر به سر قیل است و قال

نه از او کیفیتی حاصل، نه حال"

این اشارات نشان می دهد که حقیقت، فراتر از توانایی کامل عقل و ابزارهای ادراکی ماست و انسان تنها می تواند به بخشی از آن دست یابد. همان طور که اصل عدم قطعیت بیان می کند، همواره پرده ای از راز میان ما و حقیقت باقی خواهد ماند.

از این منظر، اصل هایزنبرگ را می توان با آموزه های عرفانی مقایسه کرد که بر ناتمام بودن معرفت بشری و پنهان بودن بخشی از حقیقت تأکید دارند. علم کوانتومی و حکمت عرفانی هر دو ما را متوجه می سازند که جهان نه یک ماشین شفاف و قطعی، بلکه واقعیتی رازآلود و چندلایه است که بخشی از آن همیشه در پس پرده باقی می ماند.

بررسی مفاهیم بنیادین فیزیک کوانتوم، از جمله درهم تنیدگی، برهم نهی، وابستگی واقعیت به ناظر و اصل عدم قطعیت، نشان می دهد که در سطح بنیادی، جهان با درکی کاملاً متفاوت از آنچه فیزیک کلاسیک ترسیم کرده بود، عمل می کند. در این جهان، جدایی میان اشیاء، قطعیت علت و معلول، و حتی زمان خطی گذشته حال آینده، به چالش کشیده می شود و جای خود را به واقعیتی می دهد که سرشار از احتمالات، پیوستگی های پنهان و وابستگی به ناظر است.

از سوی دیگر، در سنت فلسفی و عرفانی اسلامی، به ویژه در آثار فیلسوفانی چون ابن عربی و اشعار مولانا جلال الدین بلخی، مفاهیمی یافت می شود که با این کشفیات علمی شباهت های عمیق دارند. آموزه هایی همچون وحدت وجود، ذره به مثابه آینه کل، نسبیت زمان و بی زمانی در تجربه عرفانی، و محدودیت دانش بشری در برابر حقیقت مطلق، همگی نشان می دهند که واقعیت را نمی توان به صورت مجموعه ای از پدیده های جداگانه و قطعی تعریف کرد، بلکه حقیقت نهایی امری یکپارچه، چندلایه و فراتر از ادراک مستقیم انسانی است.

از این منظر، می توان گفت که دستاوردهای فیزیک کوانتوم نه تنها معادلات علمی ما را تغییر داده اند، بلکه افق های تازه ای برای گفت وگو میان علم و فلسفه گشوده اند. شباهت میان اصول کوانتومی و آموزه های عرفانی اسلامی، نشان می دهد که علم و عرفان هر یک از زاویه ای متفاوت به یک واقعیت واحد نظر دارند. علم با ابزار آزمایش و ریاضیات و عرفان با مکاشفه و شهود، هر دو بر این حقیقت تأکید می کنند که جهان بنیاداً از وحدت، عدم قطعیت، و پیوستگی های نامریی شکل گرفته است.

بنابراین، می توان نتیجه گرفت که فیزیک کوانتوم و عرفان اسلامی در یک نقطه به هم می رسند: جهان نه یک ماشین خشک و قطعی، بلکه حقیقتی زنده، پویا و چندوجهی است که همواره بخشی از آن در پس پرده راز باقی خواهد ماند.