افزایش استرس و اضطراب در جامعه به دلایل متعدد اجتماعی، اقتصادی و حتی سیاسی، توجه به دسترسی و کیفیت داروهای ضد اضطراب و آرام بخش را بیش از پیش برجسته کرده است. اخیراً، گزارش هایی از سهولت دسترسی به این داروها بدون نسخه و همچنین نگرانی هایی درباره کاهش اثربخشی داروهای تولید داخل مطرح شده است.

به گزارش خبرآنلاین، این مسائل، به ویژه در شرایط بحرانی مانند جنگ 12 روزه که اضطراب عمومی به اوج خود رسید، پرسش هایی درباره سیاست های توزیع و کیفیت داروها ایجاد کرده است.

در این راستا، محمد طاهری، کارشناس حوزه داروسازی، به بررسی دلایل این پدیده ها، چالش های موجود و راهکارهای بهبود می پردازد و می گوید: مصرف تمام داروهای حوزه اعصاب و روان اعم از آرام بخش ها، ضداضطراب ها و خواب آورها باید با تجویز پزشک متخصص باشد که به شرایط بیمار آگاهی دارد. مصرف بی رویه این داروها نه تنها کمکی به کاهش اضطراب جامعه نمی کند، بلکه عوارض جدی به دنبال دارد. درباره کیفیت داروها نیز باید با دقت علمی و به دور از پیش داوری ها قضاوت کرد؛ اگرچه تحریم ها، مشکلات اقتصادی و قیمت گذاری دستوری چالش هایی در این زمینه ایجاد کرده اند.

مشروح این گفت وگو را در ادامه می خوانید:

شنیده ها حاکی از این است که اخیراً محدودیت و سختگیری در توزیع برخی داروهای اعصاب، ضد اضطراب و آرام بخش کاهش یافته اند؛ داروهایی که پیش تر صرفاً با نسخه پزشک قابل تهیه بودند، اکنون در مواردی راحت تر در دسترس قرار گرفته اند. در دوران جنگ 12 روزه که سطح اضطراب عمومی به طور چشمگیری بالا بود، آیا چنین روندی در دسترسی به این داروها مشاهده شد؟ یا به طور مشخص، آیا سیاست های دارویی در آن دوره تغییر کردند تا پاسخگوی نیاز روانی جامعه باشند؟

خیر، سیاست های توزیع داروهای OTC (بدون نیاز به نسخه) و غیر OTC به صورت رسمی تغییری نکرده است. بااین حال، عوامل اقتصادی، اجتماعی و رقابتی ممکن است در برخی موارد به سهولت دسترسی منجر شده باشند. برای مثال، در دوران جنگ 12 روزه و پس از آن، به دلیل دشواری در دسترسی به پزشکان متخصص، برخی بیماران ممکن است مستقیماً به داروخانه ها مراجعه و درخواست دارو کرده باشند. محتمل است داروخانه ها در عرضه داروهای غیر OTC (نسخه محور) غفلت کنند، هرچند این رویه غیرقانونی است و آیین نامه های وزارت بهداشت چنین اجازه ای نمی دهند.

چه عواملی باعث می شود داروخانه ها در برخی موارد داروهای غیر OTC را بدون نسخه ارائه دهند؟

چند عامل در این موضوع نقش دارند؛ نخست، کاهش توان اقتصادی مردم باعث شده که برخی بیماران به دلیل هزینه های بالای ویزیت متخصص، از مراجعه به پزشک خودداری کنند و مستقیماً به داروخانه مراجعه کنند. دوم، افزایش تعداد داروخانه ها رقابت را در این حوزه بالا برده است؛ برخی داروخانه ها برای جذب مشتری و افزایش درآمد، ممکن است در عرضه داروهای غیر OTC مانند داروهای اعصاب و روان سهل انگاری کنند.

یا متصدی ممکن است با فرض اتمام نسخه یاعدم دسترسی بیمار به پزشک (مثلاً برای والدین سالمند یا در شرایط خاص)، تعداد محدودی از داروها را ارائه دهند تا مشکل موقتاً برطرف شود. اما باید در نظر داشت این اتفاق به صورت موردی و محدود انجام می شود، نه به صورت گسترده.

نظارت بر داروخانه ها چگونه است؟ آیا این سهل انگاری ها قابل کنترل هستند؟

نمی توان ادعا کرد که همه داروخانه ها صد درصد به قوانین پایبند هستند. تعداد داروخانه ها در سال های اخیر حدود 300 درصد رشد کرده، اما تعداد بازرسان وزارت بهداشت نه. حتی اگر تعداد بازرسان هم افزایش یابد، نظارت مداوم بر تمام ساعات کاری داروخانه ها عملاً غیرممکن است. این مشکل در همه اصناف وجود دارد و ممکن است درصد کمی از افراد تخلف کنند.

بااین حال، در مورد داروخانه ها این تخلفات بسیار محدود و قابل اغماض است و نمی توان آن را به کل صنف تعمیم داد. تقویت نظارت و افزایش تعداد بازرسان می تواند این موارد را کاهش دهد، اما نظارت سنتی دیگر به تنهایی کافی نیست و نیاز به سیستم های نوین نظارتی داریم.

سهولتِ دسترسی به داروهای آرام بخش طی مدت اخیر در کاهش اضطراب عمومی جامعه نقش داشته است؟

خیر، این موضوع اصلاً مؤثر نیست. داروهای اعصاب و روان عوارض خاص خود را دارند؛ از جمله افزایش فشار خون، تغییر در الگوی خواب، تنگی خلق وخو و تأثیرات رفتاری. این داروها معمولاً از هفته دوم یا سوم مصرف اثر درمانی خود را نشان می دهند، درحالی که در هفته های اول ممکن است عوارض آن ها بیشتر نمایان شود.

مصرف بی رویه و بدون نسخه این داروها نه تنها کمکی به کاهش اضطراب جامعه نمی کند، بلکه برای افرادی با بیماری های زمینه ای مانند مشکلات قلبی عروقی می تواند خطرناک باشد. این داروها باید حتماً توسط پزشک متخصص و با توجه به شرایط بیمار تجویز شوند.

در سال های اخیر، به ویژه تحت تأثیر تحریم ها، نگرانی هایی درباره کیفیت مواد اولیه دارویی و اثربخشی داروهای تولید داخل مطرح شده است؛ کمااینکه برخی بیماران و مصرف کنندگان دارو، از کاهش اثربخشی داروهای تولید داخل هم صحبت می کنند و بر این باورند که برای رسیدن به همان اثر درمانی گذشته، نیاز به مصرف دوز بالاتر یا تعداد بیشتری از قرص ها دارند. آیا این مسئله می تواند ناشی از تغییر در ترکیبات دارو یا افت کیفیت مواد اولیه در سایه تحریم ها باشد؟

کیفیت دارو یک موضوع پیچیده و چندوجهی است و نمی توان به سادگی ادعا کرد که داروهای داخلی به دلیل تحریم ها کیفیت پایینی دارند. بررسی کیفیت دارو نیازمند فرآیند علمی با آیتم های مختلف است. نمی توان گفت داروهای ایرانی بی کیفیت اند یا داروهای خارجی کیفیت بالاتری دارند، زیرا این ادعاها عامیانه اند و ریشه علمی ندارند. بااین حال، عواملی ممکن است بر کیفیت داروهای داخلی اثر گذاشته باشد. حدود 70 درصد مواد اولیه دارویی ما از هند و چین وارد می شود و درجه خلوص این مواد (گرید A، B یا C) بسته به خرید شرکت های داروسازی متفاوت است. همچنین، فرآیند خالص سازی مواد اولیه در ایران با چالش هایی مواجه است.

چه چالش هایی در تولید داروهای داخلی وجود دارد؟

علاوه بر مسئله مواد اولیه، برخی خطوط تولید دارویی در ایران فرسوده اند و به دلیل تحریم ها و هزینه های بالا، امکان به روزرسانی آن ها وجود ندارد. همچنین، آزمایش های کنترل کیفی مانند تست سختی، جریان پذیری یا تجزیه قرص ممکن است در برخی موارد به طور کامل انجام نشود، که می تواند بر کیفیت نهایی اثر بگذارد.

مهم تر از همه، قیمت گذاری دستوری مشکل ساز است؛ وقتی وزارت بهداشت و سازمان غذا و دارو قیمت دارو را کمتر از هزینه تمام شده تعیین می کنند، تولیدکنندگان برای هماهنگی با قیمت مصوب مجبورند از کیفیت بکاهند. این عوامل با هم می توانند باعث شوند که برخی بیماران احساس کنند اثربخشی داروهای داخلی کاهش یافته است.

آیا تصورِ کاهش اثربخشی داروها باعث گرایش به مصرف داروهای خارجی یا قاچاق شده است؟

خیر، این موضوع سبب گرایش به داروهای خارجی یا قاچاق نشده است. بسیاری از باورها درباره کیفیت پایین داروهای داخلی ناشی از تلقین یا ذهنیت بیماران است. برای مثال، اگر داروی ایرانی را در بسته بندی خارجی ارائه کنید، ممکن است بیمار احساس متفاوتی داشته باشد، که نشان دهنده تأثیر ذهنیت بر درمان است.

از سوی دیگر، تفاوت قیمتی بین داروهای داخلی و خارجی بسیار زیاد است. در ایران، داروها با یارانه دولتی عرضه می شوند و قیمت آن ها به مراتب پایین تر از کشورهای دیگر است. بنابراین، به جز درصد بسیار کمی از جامعه (شاید کمتر از یک درصد)، گرایش به داروهای خارجی یا قاچاق -به دلیل هزینه های بالا- عملاً امکان پذیر نیست.

چه راهکارهایی برای بهبود کیفیت داروهای داخلی وجود دارد؟

برای بهبود کیفیت داروها، ابتدا باید فرآیندهای کنترل کیفی در کارخانه ها تقویت شود. این شامل انجام کامل آزمایش های کیفی و به روزرسانی خطوط تولید است. دوم، رفع موانع تحریم ها برای دسترسی به مواد اولیه باکیفیت تر و بهبود نقل وانتقال مالی ضروری است. سوم، اصلاح نظام قیمت گذاری دستوری می تواند به تولیدکنندگان اجازه دهد بدون کاهش کیفیت، داروها را با هزینه واقعی تولید کنند. همچنین، آموزش عمومی برای اصلاح باورهای نادرست درباره کیفیت داروهای داخلی و تقویت اعتماد مردم به تولیدات داخلی اهمیت دارد.

نقش سازمان های بیمه گر در این چالش ها چیست؟

سازمان های بیمه گر نقش مهمی در نظام سلامت دارند، اما گاهی سیاست های آن ها به مشکلات دامن می زند. قیمت گذاری دستوری که با فشار بیمه ها و سازمان غذا و دارو اعمال می شود، تولیدکنندگان را در تنگنا قرار می دهد. اگر بیمه ها هزینه های واقعی تولید دارو را پوشش دهند، تولیدکنندگان می توانند کیفیت را حفظ کنند. همچنین، بیمه ها باید در نظارت بر توزیع داروهای غیر OTC همکاری بیشتری داشته باشند تا از عرضه غیرقانونی این داروها جلوگیری شود.