نصرالله تاجیک در یادداشتی در روزنامه اعتماد نوشت: در شرایط کنونی، غرب مشخصا اروپا و امریکا صریحا تلاش دارند البته باتوجه به سوابق گذشته، علاوه بر فعال کردن تحریم ها، مکانیسم های اجرایی دقیق تر و شدیدتری را علیه ایران اعمال کنند. در این میان، ایران باید با دقت رفتار کند؛ چراکه اثر تحریم ها بر زندگی مردم و وضعیت اقتصادی کاملا محسوس است و در این تردیدی نیست.

با این حال، بخشی از این فرآیندی که اکنون با آن مواجه هستیم، جنگ روانی امریکا و اروپا علیه ایران است تا فشار داخلی را افزایش دهند و خواسته های خود را از این طریق تحمیل کنند. لذا اینجاست که حساسیت شرایط بیش از پیش آشکار می شود. ایران باید بین دو رویکرد تعادل ایجاد کند: از یک سو، موضوع را جدی بگیرد و از ساده انگاری یا خوش بینی غیرواقعی پرهیز کند تا مثلا جواب جنگ روانی دشمن را بدهد و ازسوی دیگر، به گونه ای رفتار شود و به اندازه ای به این مقوله بها داده شود که در زمین غرب قرار نگیرد که همان تشدید فشار روانی علیه مردم است.

به عقیده من پیدا کردن این نقطه حساس و بهینه این ماجرا در ایجاد ساز و کارهای جدید و مناسب برای کاهش اثرات تحریم های اعمالی بر مردم نقطه حرکت و اول است. این اقدامات می تواند شامل مسائل اقتصادی، حمایت از سفره اقشار آسیب پذیر، مسائل اجتماعی و حتی ابعاد سیاسی و امنیتی باشد. تمامی این جنبه ها باید در طرح یا سازوکاری که در مقابل اقدامات اروپا و امریکا طراحی می شود، دیده شود.

از نظر سیاست خارجی، اولویت باید بر دیپلماسی باشد، نه تشدید فضای بین المللی علیه خودمان. درباره اروپا طبعا بخشی از پیشنهاد فرصت شش ماهه ای که برای تمدید تحریم ها یا تعلیق آنها را مطرح می کردند با این هدف بود که به دیپلماسی فضای تنفسی بدهد و امکان آغاز عملیات احیای دیپلماسی فراهم شود. با این حال، تعجیل اروپا در این روند شک برانگیز است. حال یا تلقی اروپا این است که اهرم چندانی در مقابل خود که در دستان ایران باشد، وجود ندارد و ایران درصدد اهرم سازی و بازی به هم زن از جمله در برنامه هسته ای خود یا در موضوعات سیاسی است.

اما در هر صورت در وضعیت فعلی یا آینده نزدیک، امید به تقویت روابط دیپلماتیک ایران و اروپا بالاخص ازسوی اطراف مقابل محدود است. ناگفته نماند که رفتار اروپا هم تناقض آمیز بوده است: از یک سو، نمایندگانش در شورای امنیت بر اهمیت دیپلماسی تاکید می کنند، اما ازسوی دیگر، خود را تحت تاثیر امریکا قرار داده اند که اعتقادی به دیپلماسی از موضع برابر ندارد. همچنین زمان کافی برای پیشبرد دیپلماسی فراهم نمی کنند.

این وضعیت نیز یعنی شرایط کنونی دیپلماتیک میان ایران و اروپا می تواند منجر به وقفه یا سکته ای در روابط دیپلماتیک ایران و اروپا شود. حتی نمایندگان روسیه و چین نیز تاکید کردند برای تمدید شش ماهه نیز روند مطلوب تری میان ایران و اروپا ایجاد شود، به همین دلیل مخالفت اروپا با مدت تمدید قطعنامه در مقابل این اوضاع که می تواند کنترل شرایط را زیر سوال ببرد تا حدودی قابل توجیه نیست. با این حال، نمی توان پایان دیپلماسی را به صورت مطلق اعلام کرد؛ چراکه حل مسائل بدون مذاکره و دیپلماسی امکان پذیر نیست و راه حل نظامی جایگزین آن نخواهد بود. در نتیجه، شاهد یک وقفه در روند دیپلماتیک هستیم و طبعا دو طرف در تلاش اند راهکاری پیدا کنند تا این مساله چهره ای خشن یا نامطلوب پیدا نکند.

به عقیده من، منافع و صلاح ایران در این است که روابط حداقلی خود را در چارچوب وظایفش نسبت به کنوانسیون منع اشاعه یا معاهده منع گسترش سلاح های هسته ای (ان پی تی) حفظ کند. باتوجه به وضعیت برجام، ایران دیگر تعهدات برجامی ندارد، اما مسائل داخلی به تنهایی تعیین کننده نیستند؛ قوه ای عاقله در کشور وجود دارد که در تصمیم گیری ها اثرگذار است. فشار برخی نیروهای سیاسی و اجتماعی برای خروج از ان پی تی نیز، به عقیده من، نه تنها اجماع نخبگانی ندارد، بلکه در درون حکومت نیز نظرات یک دستی برای تحقق چنین اقدامی وجود ندارد، بنابراین، بعید به نظر می رسد که ایران روابط خود با آژانس بین المللی انرژی اتمی را فعلا به طور کامل قطع کند، زیرا چنین اقدامی آسیب پذیری کشور را بیشتر خواهد کرد.

در جهان، معمولا کشورهایی که قصد حرکت به سمت تسلیحات هسته ای دارند، در صورت تضعیف اوضاع بین المللی، دست به چنین اقداماتی می زنند، اما ایران چنین قصدی ندارد. به این ترتیب، این امر می تواند مصداق آش نخورده و دهن سوخته باشد؛ یعنی فشار و جو جهانی علیه ایران تشدید خواهد شد و باتوجه به آسیب پذیری موجود در سیاست خارجی و بازدارندگی منطقه ای ایران، مشخص نیست که چنین اقدامی به نفع کشور باشد. با این همه واقعا میان فعال شدن مکانیسم ماشه، بازگشت تحریم ها و احتمال حمله اسراییل به ایران رابطه علی و معلولی مستقیمی نمی بینم. اینها دو مقوله متفاوت هستند. ایران ممکن است با تحریم ها مواجه باشد یا نباشد، اما همچنان امکان حمله امریکا یا اسراییل وجود دارد.

نمونه آن، جنگ 12 روزه اخیر است که در شرایطی رخ داد که مکانیسم ماشه فعال نبود. به عبارتی ریشه آن حملات به مسائل هسته ای بازمی گردد؛ به ویژه اقدامات هسته ای که ایران در آینده ممکن است در زمینه غنی سازی با خلوص و درجه بالا دنبال کند. چنین روندی، طبیعتا حساسیت زا خواهد بود و بعید می دانم ایران درصدد چنین اقدامی باشد! موضوع مهم دیگر، برنامه موشکی ایران است که به نظر می رسد باید اکنون بیشتر مواظب باشیم. درواقع، این مسائل بستگی به نوع رفتار ایران دارد؛ چه در قبال برنامه های هسته ای و چه در عرصه دیپلماتیک با کشورهای دیگر. مقوله چگونگی بازگشت تحریم ها و میزان تاثیرگذاری آن، به نوع بازی بازیگران منطقه ای و بین المللی وابسته است.

اگر این بازیگران به گونه ای رفتار کنند که تحریم ها تشدید شود، یک وضعیت پیش می آید و اگر به گونه ای عمل کنند که تبعات بازگشت تحریم ها کاهش یابد، وضعیتی دیگر شکل خواهد گرفت. به عقیده من در حال حاضر، شرایط منطقه و نظام بین المللی آن قدر ثابت و آرام نیست که بتوان تمام سناریوهای آینده را به طور دقیق پیش بینی کرد. روندها به تحولات منطقه ای و بین المللی بستگی دارد. این وضعیت می تواند کمک کند تا ایران در کنار جدی گرفتن موضوع بازگشت تحریم ها، از بزرگنمایی بیش از حد خطرهای آن بپرهیزد.

به نظر من، این نوع بزرگنمایی همان اصطلاحا خودکشی از ترس مرگ است. نکته حساس اینجاست که ایران باید نقطه بهینه ای پیدا کند؛ نقطه ای که ضمن ادای دین به موضوعات حساس، از افتادن در دام افراط و تفریط و بازی در زمین طرف مقابل پرهیز کند. اما درباره رویکرد روسیه و چین در قبال بازگشت تحریم ها علیه کشورمان باید گفت اولا این دو کشور ظرفیت مناسبی از جهت حقوقی و سنگ اندازی در دبیرخانه و استناد به اصول رویه ای در شورا و نیز سیاسی و یارگیری و انداختن امور در پیچ و خم های اداری دبیرخانه شورای امنیت و کمیته تحریم و موضوع بودجه و... برای تاثیر گذاری بر عدم اجرا شدن قطعنامه ها دارند.

مهم این است که توجه کنیم فضای کنونی با فضای تصویب آن قطعنامه ها، حتی با رای مثبت این دو، متفاوت است! ثانیا تازه بازی شروع شده! بعضی از این اقدامات چالش هایی پیش روی دبیرخانه شورای امنیت و سازمان ملل و حتی شخص دبیرکل به وجود می آورد که نتیجه آن می تواند سردرگمی کشورها برای رعایت و اجرای تحریم های بازگشته باشد! و حتی ممکن است روی اجرای تحریم های کنونی هم مثبت یا منفی موثر باشند.

بستگی دارد به نحوه مدیریت، رویکرد و اهمیتی که ایران برای آن قائل می شود و امکانات و نیروی خود را روی آن تخصیص می دهد. رویکرد سیاسی، دیپلماتیک حقوقی موثرتر است! ثالثا اگرچه کشورها معمولا در این مقاطع حساس تلاش می کنند که از برخورد مستقیم با الزامات قانونی پرهیز کنند، اما واقعیت این است همان طور که ایران در سال های اخیر تحت تحریم بوده و توانسته به روش هایی خود را نسبتا آزاد کند یا اثرات تحریم ها را کاهش دهد. این اقدامات معمولا تحت عنوان دور زدن تحریم ها صورت گرفته اند و راهکارهایی پیدا شده است، اما مهم این است که این روش های سنتی به روزرسانی شوند تا هزینه های تحمیلی کاهش یابد و بتوان با کارآمدی بیشتر به نتایج مطلوب رسید.

از طرفی چگونگی مواجهه با تحریم ها، بسته به نوع تعامل ایران و همزمان درک آن از تحریم ها و حل و فصل مسائل مرتبط، تعیین می شود. تاکنون بسیاری از اقدامات در سطح پایین دستی اعمال شده اند؛ مانند واسطه ها و کمیسیون ها و برخی روش های دور زدن تحریم ها که هر صنعت متخصصان خاص خود را می طلبد، اما در بالادستی، یعنی مدیریت کلان و سیاست گذاری، اقدامات کمتری صورت گرفته است. به عنوان نمونه، با وجود تحریم ها، درآمد ارزی محدود و اقتصاد کشور کوچک شده است، اما برخی هزینه ها و ریخت و پاش ها و مهم تر روابط فسادآلود همچنان ادامه دارد؛ به گونه ای که حتی در صورت نبود تحریم ها، وضعیت مشابهی حاکم بود.

لذا بازگشت تحریم ها دیگر نباید صرفا به چشم یک مساله یا معضل اقتصادی دیده شود؛ بلکه باید به عنوان ضرورتی در راستای امنیت ملی کشور و مردم تلقی شود. این امر مستلزم شکل گیری اراده ای عمومی در کشور است؛ هم در سطح جامعه، هم در سیاست و هم در حکومت. در این چارچوب، تمام آحاد کشور، از پایین ترین سطوح کاری و سیاسی تا سطوح مدیریتی، باید کاهش آثار تحریم ها را نصب العین خود بدانند. تمام اقدامات، برنامه ها و تصمیم ها باید در جهت کاهش اثرات تحریم ها هماهنگ شود و گفتمانی غالب در کشور شکل گیرد.

این گفتمان سازی داخلی نیازمند انسجام ملی، اصلاحات داخلی، مبارزه علمی با فساد و برنامه ریزی دقیق است تا یک اراده غالب در کشور شکل گیرد. تنها در این صورت است که هم و غم کشور در راستای کاهش اثرات تحریم ها متمرکز خواهد شد، چراکه متاسفانه واقعیت این است که ایران با این چالش مواجه است و اکنون لازم است که به جای صرفا تمرکز بر چرایی وقوع آن، به دنبال راهکارهای عملی برای حل مشکل باشد و آن چرایی را نیز در قالب کالبدشکافی موضوع و اصلاح رویکردهای خود دنبال کنیم. در این مسیر، باید نقشه ای جامع برای مقابله با اثرات تحریم ها طراحی شود و دیپلماسی نقش کلیدی در این نقشه ایفا کند. این موضوع خود بحثی مستقل و مفصل است که نیاز به بررسی جداگانه دارد.