فرارو- 21 سپتامبر فرمان جدید دونالد ترامپ در خصوص ویزای H-1B اجرا خواهد شد؛ فرمانی که مربوط به نیروهای کار خارجی در آمریکاست.

به گزارش فرارو، با فرمان تازه دونالد ترامپ برای ویزای H1-B، هزینه ورود نیروهای متخصص خارجی به آمریکا به 100 هزار دلار رسیده است؛ این تصمیم ممکن است مسیر مهاجرت نخبگان را دگرگون کند. این تغییر در حالی رخ می دهد که ایران همزمان با فرار مغزها، به دنبال سیاست هایی برای بازگرداندن نخبگان است. پرسش اصلی اینجاست: آیا این دو روند می توانند آینده مهاجرت و بازگشت نخبگان ایرانی را تغییر دهند؟

فرمان اجرایی جدید ترامپ موجی از واکنش ها در داخل آمریکا و میان متقاضیان خارجی به راه انداخته است. او با امضای این قانون، هزینه ای 100 هزار دلاری برای متقاضیان ویزای کاری H1-B وضع کرد؛ اقدامی که هم مخالفان و هم مدافعانی دارد.

برخی همچون ایلان ماسک تأکید دارند که این ویزا برای جذب بهترین استعدادهای جهان ضروری است و حذف یا محدودسازی آن به زیان اقتصاد دانش بنیان آمریکاست. در مقابل، مخالفان این طرح معتقدند حضور گسترده نیروهای خارجی موجب تضعیف نیروی کار داخلی و کاهش دستمزدها شده است.

این فرمان در تضاد با وعده های انتخاباتی ترامپ هم هست؛ او پیش تر وعده داده بود روند جذب استعدادها را تسهیل کند و حتی اعطای گرین کارت به فارغ التحصیلان دانشگاه های آمریکا را مطرح کرده بود. حالا اما، هزینه 100 هزار دلاری نه تنها مهاجرت متخصصان از کشورهایی مثل هند و چین را با مانع روبه رو می کند، بلکه باعث سردرگمی شرکت های کوچک و استارتاپ ها نیز شده است.

با وجود صدور فرمان تازه، روایت های میدانی نشان می دهد مسیر مهاجرت بسته نشده، بلکه تنها شکل و ابعاد جدیدی به خود گرفته است. یک فارغ التحصیل ایرانی رشته مهندسی برق که پذیرش کاری از یک استارتاپ آمریکایی دریافت کرده، در گفت وگو با فرارو توضیح می دهد: کارفرما همچنان به جذب من علاقه مند است. آن ها خوب می دانند چه کسی را باید نگه دارند و چه کسی را به خانه بفرستند. برای شرکتی که از حضور افرادی مثل من چند برابر آورده مالی دارد، 100 هزار دلار اهمیتی ندارد.

در واقع، اگرچه این فرمان محدودیت هایی ایجاد کرده، اما جذابیت آمریکا برای نخبگان همچنان پابرجاست. پیش از این هم ایالات متحده به عنوان یکی از مهاجرپذیرترین کشورها شناخته می شد و در مقابل، ایران در فهرست کشورهایی قرار دارد که با پدیده مهاجرفرستی مواجه اند. رسول صادقی، عضو هیئت علمی دانشگاه تهران، سال گذشته در گفت وگویی تأکید کرده بود: بر اساس تحقیقات گالوپ، حتی در کشورهای توسعه یافته میل به مهاجرت وجود دارد و آمریکا همچنان مقصد اصلی است. این میل در کشورهای در حال توسعه و میان جوانان بسیار بیشتر است و ایران جزو کشورهایی با نرخ بالای مهاجرفرستی محسوب می شود.

یک شرکت مهاجرتی نیز در این خصوص به فرارو گفت: این سیاست در کوتاه مدت جلوی موج مهاجرت را نمی گیرد، اما باعث می شود مهاجران تنها به سمت شرکت های بزرگ مثل گوگل و آمازون بروند. در نتیجه رقابت بیشتر می شود و مهاجرت به جای توقف، طبقاتی خواهد شد.

در مقابل این رویکردها، فرید، فارغ التحصیل علوم کامپیوتر که به تازگی برای کار در یک شرکت آمریکایی اقدام کرده، به فرارو گفت: اگر در ایران چشم انداز روشنی باشد ترجیح می دهم بمانم؛ مهاجرت برای من به معنای از صفر شروع کردن است. حداقل در دریافت فرهنگ کشور مقصد در نقطه آغازین هستم و این مساله را دشوار می کند. اما برای بسیاری از کامپیوتری ها، شرکتی مثل مایکروسافت، شرکت فرصت ها و رویاهاست و فرمان جدید ترامپ برای شرکت هایی مثل مایکروسافت یا گوگل مشکل تراشی نمی کند.

فرمان جدید ترامپ و محدودیت های مهاجرتی از سوی ایالات متحده در حالی اجرا می شود که دولت ایران همزمان سیاست هایی برای تسهیل بازگشت نخبگان و جلوگیری از مهاجرت آنان در پیش گرفته است. حسین افشین، معاون رییس جمهور، چندی پیش گفت: تمرکز ما افزایش نرخ بازگشت است. درحالی که میانگین جهانی حدود هفت درصد است، این نرخ در ایران تنها یک درصد است. هدف ما رساندن آن به حداقل 10 درصد برای بهره برداری مؤثر از ظرفیت علمی کشور است. با این حال، کارشناسان معتقدند اجرای این برنامه ها با موانع جدی روبه روست.

مهم ترین انتقادها به ضعف زیرساخت های پژوهشی و کمبود امکانات آزمایشگاهی بازمی گردد؛ موضوعی که باعث شده بسیاری از پژوهشگران حتی پس از بازگشت، امکان ادامه تحقیقات خود را نداشته باشند. شاهین آخوندزاده، معاون تحقیقات و فناوری وزارت بهداشت، در این باره گفته است: هر چقدر چراغ پژوهش روشن تر باشد، از میزان مهاجرت جلوگیری خواهد کرد. بخش زیادی از دانشجویان رتبه های برتر پزشکی دانشگاه علوم پزشکی که با من کار تحقیقاتی انجام می دهند، معتقد هستند اگر شرایط پژوهش کشور شاداب و مهیا بود، مهاجرت نمی کردند. به گفته برخی اساتید، فضای پژوهشی کشور بیش از آنکه خلاقیت و نوآوری را تقویت کند، به بازتولید مطالب قبلی محدود شده و تنها افراد را برای رسیدن به هیات علمی آماده می کند.

با این وجود چندی پیش داوود مختاریانی به عنوان فردی که سال ها خارج از ایران زندگی کرده است در روزنامه اطلاعات نوشت: تعداد زیادی از این نخبگان در بهترین شرایط می توانند به عنوان یک کارمند ساده در شرکت ها استخدام شوند و اگر بااستعداد و خوش شانس باشند، رییس یا مدیر قسمتی از شرکت خواهند شد. همان طور که گفتم قوانین و شرایط چنان ماهرانه در کنار هم چیده شده اند که بدون آن که محسوس باشد، یک مهاجر نتواند مانند یک فرانسوی یا اروپایی رشد کند.

مسئله معیشت همچنان در صدر دغدغه های نخبگان قرار دارد. متین، فوق دکترای علوم آزمایشگاهی که چهار سال پیش از آمریکا به ایران بازگشته بود، تلاش کرد در یکی از استان ها آزمایشگاهی تخصصی راه اندازی کند. او در گفت وگو با فرارو توضیح داد: سعی کردم بهترین دستگاه ها و متخصص ترین افراد را به کار بگیرم. به عنوان مثال برای بخش خون گیری از ربات های پیشرفته استفاده کردم. اما نتیجه ورشکستی بود. حالا از جایی که بودم به کرج نقل مکان می کنم. اما اگر شرایط اقتصادی به همین شکل پیش برود، به همراه تیمم به آمریکا بازمی گردیم.

یکی از هم تیمی های او هم با اشاره به مشکلات معیشتی گفت: با ماهی 15 میلیون تومان چطور زندگی کنیم؟ دکتر هم می داند زندگی با چنین حقوقی دشوار است و مدام خود را سرزنش می کند. او به عنوان کارآفرین می تواند تمامی ما را به آمریکا ببرد، اما حتی اگر این فرمان سد راه ما شود، کشورهای دیگری هستند که ما را می پذیرند. در همین زمینه وزیر بهداشت نیز پیش تر تأکید کرده بود بخش مهمی از دلایل مهاجرت نخبگان به شرایط اقتصادی کشور برمی گردد و این مهاجرت نوعی سرمایه سوزی است که به معنای از دست رفتن ژنتیک برتر کشور خواهد بود.

چالش مهاجرت نخبگان صرفاً به علوم پزشکی و مهندسی محدود نمی شود. فرهاد، دانشجوی ارشد ادبیات نمایشی، با اشاره به نبود چشم انداز روشن برای آینده گفت: اولا در ایران برای مقطع دکتری شاخه تخصصی ادبیات نمایشی وجود ندارد، ثانیا اگر بخواهم دکتری بخوانم انگار دارم فرصت های شغلی و جوانیم را می سوزانم. چطور هم پژوهشگر خوبی برای نوشتن رساله باشم هم کار کنم؟ حداقل اگر شغلی مرتبط با رشته تحصیلیم پیدا می شد خوب بود! اصلا نمی دانم چرا چنین رشته ای سالیانه صدها ورودی می گیرد و هیچ بازار کاری برای آن وجود ندارد! اگر توانستید برای یک نمایشنامه خوانی ساده جواز بگیرید به شما تبریک می گویم! هزاران مانع وجود دارد. بنابراین باید رفت! امیدوارم روزی بتوانم بازگردم و سرنوشتم شبیه به بهرام بیضایی ها نباشد.

روزنامه اعتماد نیز در همین زمینه نوشت: فرسایش سرمایه اجتماعی، کاهش امید به آینده، تبعیض و محرومیت از حقوق عادلانه، محدودیت آزادی های اجتماعی و سیاسی و فرهنگی، فروبست های ارتباطی (همچون فیلترینگ و عدم امکان دسترسی به فضای مجازی) به فرآیند مهاجرت شتاب فزاینده ای داده است.

یکی دیگر از سدهای جدی بر سر راه نخبگان، محدودیت دسترسی به منابع علمی و فضای مجازی است. یک دانشجوی ارشد دانشگاه تهران، در این خصوص گفت: یک سایتی به نام zlibrary داشتیم که می شد برخی از کتاب ها و مقالاتی که در بازار ایران نبود را برای کارهای پژوهشی استفاده کنیم. اما دسترسی ایران را بستند! فکر می کنم دلیل مشخص باشد!

این موضوع در حالی است که دولت چهاردهم وعده داده بود مشکل فیلترینگ را حل کند. البته چنین محدودیت هایی مسبوق به سابقه است. سال 1400 وحید احمدی، معاون سابق وزارت علوم، در انتقاد از طرح صیانت گفته بود: وقتی که اساس تصمیم گیری ها حذف باشد، با همه چیز به صورت حذفی برخورد می شود. زندگی علمی با این رویکردها سخت می شود و نتیجه آن، مهاجرت دانشگاهیان است. او به فیلتر شدن لینکدین به عنوان یک وب سایت علمی اشاره کرده بود؛ هرچند بعدها این وب سایت رفع فیلتر شد، اما هم اکنون نیز دسترسی کاربران ایرانی به آن محدود است.

اگرچه آمار دقیقی از شمار ایرانیان مهاجر در دست نیست، اما رسول صادقی، عضو هیئت علمی دانشگاه تهران، می گوید: حدود پنج میلیون نفر برآورد می شوند. بررسی مقصد این جمعیت نکات قابل توجهی دارد. به گزارش همشهری، حدود نیمی از ایرانیان مهاجر در قاره آمریکا (47 درصد) ساکن اند، نزدیک به یک سوم در اروپا (29 درصد)، حدود 14 درصد در آفریقا و کشورهای عربی و نزدیک به 10 درصد نیز در کشورهای مختلف آسیا و اقیانوسیه زندگی می کنند.

بر این اساس، با توجه به فرمان جدید ترامپ یکی از مقاصد اصلی مهاجرت ایرانی ها چالش برانگیز شده است. با این حال، واقعیت این است که در سال های اخیر کشورهایی مانند ترکیه و ایتالیا به مقاصد مهم تازه ای برای ایرانیان تبدیل شده اند. برای نمونه، دولت ایتالیا با تدوین قوانینی ویژه برای دانشجویان خارجی، امکان جذب گسترده ای ایجاد کرده است. یکی از دانشجویان رشته پزشکی در گفت وگو با فرارو توضیح داد: دانشجویانی که ایتالیایی نیستند باید برای تحصیل شهریه پرداخت کنند، اما دولت ایتالیا یک بورسیه تحصیلی ویژه در اختیار دانشجویان خارجی می گذارد. همین بورسیه باعث شد بتوانم به این کشور مهاجرت کنم. در ایران تنها می توانستم پزشکی را در دانشگاه آزاد بخوانم و تقریباً همان هزینه را اینجا هم می پردازم. البته مقصد اولم آمریکا بود، اما هزینه های تحصیل در آن کشور بسیار بالاتر به نظر می رسید.