فرارو- موضوع بارورسازی ابرها و شایعات در خصوص ابردزدی در شرایط خشکسالی ایران مورد پرسش قرار گرفته است که در برخی موارد با تخیل عجین می شود.

به گزارش فرارو، فرآیند بارورسازی ابرها پیچیده و نتیجه آن مبهم است و حتی در برخی کشورها آزمایش ها موفقیت چشم گیری نداشته اند. این مساله تصمیم گیری برای ایران را دشوار می کند؛ آیا باید تمرکز بر بارورسازی ابرها باشد یا اولویت با بازچرخانی آب، شیرین سازی و جلوگیری از هدررفت در شبکه های فرسوده قرار گیرد؟

احد وظیفه، رییس مرکز ملی خشکسالی و مدیریت بحران سازمان هواشناسی، در گفت وگو با فرارو با نگاهی علمی به کندوکاو مساله بارورسازی ابرها در ایران و جهان پرداخته است:

احد وظیفه به فرارو گفت: این پرسش که آیا بارورسازی ابرها از نظر اقتصادی و عملیاتی ارزش هزینه کردن دارد یا خیر، پاسخ ساده و صفر و یکی ندارد؛ اما می توان پروژه های انجام شده در دنیا را مبنای تصمیم گیری قرار داد. گزارش ها نشان می دهند. بارورسازی ابر تا حد زیادی وابسته به مکان و شرایط و ویژگیهای جوی مرتبط است. در صورت موفقیت، بارورسازی ابر نسبت به روش های دیگری مانند شیرین سازی آب دریا هزینه کمتری دارد، هرچند منوط به کسب اطمینان از نتایج مطلوب و موثر عملیات بارورسازی است .

او اضافه کرد: در کشورهای مختلف، پروژه های بارورسازی ابر به منظور افزایش مصنوعی بارش اجرا شده ونتایج در ژورنالهای علمی معتبر منتشر شده و میتواند به صورت علمی تحلیل شود. برخی روشهای بارورسازی مانند یونیزاسیون جو توسط مجامع علمی بین المللی تأیید نشده اند. به عنوان مثال، امارات از روش یونیزاسیون را با همکاری شرکت های روسی بکار می برد و تاثیرات مثبت آن در تولید ابر و بارش دارند که برای تیم تخصصی بینالمللی قابل تایید نیست و مجری طرح نتوانسته فرآیندهای فیزیکی و علمی را تا حد قابل قبول توضیح دهد.

رییس مرکز ملی خشکسالی و مدیریت بحران سازمان هواشناسی گفت: در جنوب غرب آمریکا نیز بارورسازی سابقه طولانی دارد، اما گزارش های علمی با تفاوتهای زیاد از نتایج آن ها وجود دارد. شرکت های فعال در این حوزه ادعا می کنند بارش را 10 تا 20 درصد افزایش می دهند، اما تحقیقات آکادمیک معتبر معمولاً چنین ادعایی را تأیید نمی کنند و با روشهای مختلف ثابت شده که نتایج تا این حد تغییر بارش صحیح نیست

او ادامه داد: بررسی های علمی نشان می دهد تنها حدود 30 تا 35 درصد سامانه های جوی در فصل سرد سال قابلیت بارورسازی دارند و ضمن اینکه بذرپاشی یا عملیات بارورسازی بهنگام باید باشد و تعجیل و تاخیر در این عملیات منجر به نتیجه مطلوب نمیشود. ضمن اینکه این کار باید بصورت مداوم در یک منطقه مشخص صورت گیرد و نتایج عملیات پراکنده در مناطق جغرافیایی مختلف قابل ارزیابی نیست. بر این اساس چنانچه عملیات بارورسازی با هر روشی با شناسایی سامانه های مستعد و در زمان مناسب و مکان مناسب و بطور مداوم در فصل ها یا بازه های زمانی مشخصی مثلا برای 5 یا 10 سال انجام شود، میتوان نتایج عملیاتی آن را مورد تحلیل و بررسی آماری قرار داد. در غیر اینصورت نتیجه گیری علمی مورد قبول ممکن نیست. نتایج پروژه های مختلفی با رعایت تمام ویژگیهای فنی و علمی وجود دارد که نشان می دهد با رعایت تمام این ویژگیهای علمی، بارورسازی تنها منجر به افزایش 1.5 یا کمتر از دو درصد از بارش سال منجر شده و این میزان احتمالا میتواند ناشی از خطای محاسباتی حاصل شود و بنابراین عملا تاثیر مثبتی نداشته است.

رییس مرکز ملی خشکسالی گفت: در سال 2025 گزارش برای کنگره آمریکا تهیه شده است که بیشتر برای ساستگذاری در این خصوص تهیه شده است. اشکال بزرگ این گزارش این است که مبتنی بر مصاحبه با افراد مختلف است و بیشتر بر نظرات افراد منتخب تکیه نموده و نمیتواند بعنوان تحقیق علمی مبتنی بر داده قلمداد شود. همینور که عرض کردم نتایج پروژه ها متفاوت است. در برخی مناطق تاثیر 10 تا 20٪ در افزایش بارش در محل برای موارد بارور شده را گزارش داده اند از جمله عملیات بارورسازی در ابرهای کوهستان برفی استرالیا که چند سال و در دوره فصل سرد سال بارش ها بیشتر جامد است و برای افزایش انباشت برف انجام شد. اما چندین گزارش معتبر و فنی دیگر از آمریکا و سایر کشورها وجود دارد که علیرغم رعایت نکات فنی تنها منجر به 1.5 درصد افزایش بارش شده است و در واقه نتایج عملیات بی حاصل بوده است. این موضوع نشانگر مکان محور بودن یا وابستگی مکانی این فرآیند است.

او تاکید کرد: به طور کلی نمی توان به پرسش درباره بارورسازی ابرها با پاسخ آری یا خیر اکتفا کرد. اگر شرایط مطابق دستورالعمل های فنی فراهم شود، ممکن است این روش جواب دهد؛ به ویژه در ابرهای کوهساری که ساختار دما و رطوبت مطلوب دارند. بطور مشخص در ابرهای حاوی آب فراسرد یا ابر با دمای زیر صفر که حاوی آب مایع است وضخامت لایه ابر کافی باشد و به بیان دیگر بخش عمده ابر حاوی آب مایع با دمای زیر صفر، امکان بارورسازی بیشتر است. که معمولا در فصل زمستان و در مناطق کوهستانی تشکیل میشوند.

او اضافه کرد: روش های سنتی بارورسازی، برخلاف روش یونیزاسیون که هنوز فیزیک و فرآیندهای مربوطه تقریبا مبهم است، به دو بخش تقسیم میشوند. بارورسازی ابرهای گرم یا ابری که قسمت اعظم ضخامت لایه ابر بالای دمای صفر است و روش دوم ابرهای زمستانی در مناطق کوهستانی با بیشتر لایه ابر در دمای زیر صفر. در ابرهای گرم با ذرات آب دوست مانند نمک و در ابرهای سرد از ذرات یخ دوست مانند یدور نقره استفاده میشود. آزمایش ها نشان داده اند که نتایج در ابرهای زمستانی کوهساری نتایج بهتری دارد و بر عکس نتایج در اغلب عملیات با ابرهای گرم بدون دستاورد مثبت بوده است.

او نتایج کلی را چنین شرح داد: با این حال حتی در بهترین شرایط و با سنجش های نسبتا متراکم و چند لایه نتایج در پروژه های مختلف متغیر بوده است. برخی آزمایشات با دوره عملیاتی 5 تا 8 سال و در بهترین شرایط (ابرهای سرد) منجر به نتایج قابل توجه نشده است. لازم به ذکر است که ارزیابی تاثیر بارورسازی بسیار پیچیده است و با روشهای مختلف آماری و شبیه سازی عددی حاصل می شود.

رییس مدیریت بحران سازمان هواشناسی گفت: بارورسازی ابر در ایران پیش تر در یزد انجام می شد؛ زمانی که دفتر بارورسازی ابر وابسته به وزارت نیرو نام داشت. در دولت سیزدهم با تغییر ساختار آن، سازمانی بهره برداری فنآورانه از آبهای جوی زیر نظر وزارت نیرو تشکیل شد. به طور کلی برای بارورسازی ابر، علاوه بر تجهیزات و مواد بارورسازی کننده مانند هواپیما، راکت و فلر ذرات بارور کننده، به تجهیزات پایش و سنجش دقیق مانند رادار هواشناسی و شبکه متراکم بارانسنجی نیاز است. ضمن اینکه دستورالعملهای فنی مانند انتخاب منطقه شاهد و هدف و تداوم عملیات در بازه های زمانی مشخص با اندازه گیری دقیق و منظم داده های محیطی و هواشناسی و همچنین شناخت ویژگی اقلیمی سامانه های جوی و هر برای سامانه در کوتاه مدت قبل و حین و بعد از بارورسازی بسیار مهم است. بدون رعایت این دستورالعملهای فنی مورد قبول، و بدون داشتن برنامه منظم برای برداشت داده تاثیر هر گونه اثر مثبت یا منفی بارورسازی ممکن نیست.

ایشان تاکید کرد: سیستم های بارش بطور طبیعی تغییرات شدید دارند و تفکیک تاثیر بارورسازی که ممکن است به 5 یا 10٪ برسد با چنین تغییرات طبیعی کار بسیار پیچیده است.

وظیفه گفت: در یک روش آماری، نتایج عملیات بارورسازی طی 5 تا 20 سال بررسی و با میانگین های اقلیمی مقایسه می شود تا مشخص شود اثر بارورسازی معنی دار بوده است یا خیر. اخیرا در شمال اسراییل و منطقه دریای جلیلی بین سال های 2013 تا 2020 یک پروژه 8ساله تعریف شده بود که بعد از هفت سال ارزیابی نتایج نشان داد که عملیات بارورسازی منجر به نتیجه مثبت در افزایش بارش نشده است و در نتیجه اتمام پروژه را در سال هفتم اعلام نمودند. علیرغم اینکه این منطقه بارش سالانه حدود 900 میلی متر دارد (به نسبت گذر بیشتر سامانه های جوی قابل بارورسازی) و تجارب قبلی از سه دوره قبل را هم در این پروژه استفاده نمودند.

او اشاره کرد: در تعدادی از کشورها؛ حدود 40 کشور و اغلب به صورت تحقیقاتی بارورسازی ابر دنبال میشود. یکی از بزرگترین عملیات بارورسازی در شمال چین و در مناطق کم بارش فلات تبت در جریان است، که هدف آن ها تبدیل مناطق بیابانی به مناطق نسبتا سرسبز برای کاهش تولید گردوخاک در این منطقه است. این پروژه بسیار بزرگ است ولی جامعه هواشناسی هنوز منتظر خروجی های علمی این پروژه در باره تاثیر بارورسازی ابر می باشد.

رییس مرکز ملی خشکسالی گفت: در وضعیت مشابه با اقلیم ایران، و البته در اغلب مناطق دنیا، الویت با روش های مطمئن مانند بازچرخانی آب و بکارگیری اقدامات ضروری برای کاهش مصرف آب و اقداماتی نظیر رعایت الگوی کشت وعدم توسعه صنایع آب بر در مناطق کم آب، رعایت پتانسیل های اقلیمی برای هر گونه توسعه از جمله ایجاد مناطق مسکونی و جمعیت، کشاورزی یا صنعت و غیره میشود. به هیچ عنوان با بارورسازی ابر نمی توان خشکسالی را برطرف نمود و در دنیا بی سابقه است. به بارورسازی بیشتر مانند یک موضوع آزمایشی و تحقیقاتی باید نگریسته شود و از ایجاد امید کاذب به نتایج آن حتما باید جلوگیری شود.

او اشاره کرد: برای مثال تاثیر بازچرخانی آب بسیار قابل توجه است و متأسفانه در کشور ما به آن توجه کافی نشده است. این دسته از روش ها اصلی اند و باید به عنوان هدف اصلی و هسته عملیاتی مورد توجه قرار گیرند. بارورسازی در کنار آن ها صرفاً به عنوان یک ابزار مکمل می تواند مطرح باشد که احتمالا در برخی مناطق خاص میتواند نتایج محدود ایجاد کند.

او افزود: در کشور ما همچنان این پرسش در بین عامه وجود دارد که آیا بارورسازی واقعاً پاسخ می دهد یا خیر. برای مثال، اگر هدف افزایش برف باشد، چون بارورسازی در فصل سرد و بر روی سامانه هایی که در مناطق کوهستانی شکل می گیرند انجام می شود، این موضوع ماهیتی محلی پیدا می کند. ممکن است اجرای این کار در آذربایجان نتیجه بدهد، اما همان روش در تهران بی اثر باشد. بنابراین اثرگذاری بارورسازی وابسته به مکان است و اقلیم ایران نیز چالش های خاص خود را دارد که آن را با مناطقی مانند جنوب آمریکا متفاوت می کند.

وظیفه گفت: یکی از مهم ترین این چالش ها، وجود گرد و غبار فراوان در جو ایران است. در بارورسازی سنتی تلاش می شود با افزودن هسته های تراکم، بخار آب موجود در ابر پیرامون این هسته ها متراکم شده و سپس قطرات در اثر برخورد و چسبندگی به یکدیگر بزرگ تر شوند و به صورت باران به زمین برسند. اما اغلب سامانه هایی ورودی به کشور از غرب و جنوب، با انبوهی از گرد و غبار همراه هستند و غلظت این ذرات گاهی بسیار بیشتر از حد مطلوب و طبیعی لازم برای تولید هسته های تراکم بارش است. در واقع، در اقلیم خشک ایران، هر باد توده های عظیمی از گرد و خاک را به همراه نمک وارد جو می کند و این ذرات به طور طبیعی به عنوان هسته باران عمل می کنند.

او اشاره کرد: هر قطره باران، صرف نظر از بارورسازی، در دل خود یک ذره دارد؛ چه ذره نمکی که از دریا یا کویر برخاسته باشد، چه ذره ای خاکی همچون رس. به همین دلیل، پرسش اصلی این است که آیا ما با بارورسازی واقعاً می توانیم بارش را افزایش دهیم یا خیر.

رییس مدیریت بحران سازمان هواشناسی گفت: بازچرخانی آب از مهم ترین موضوعاتی است که در ایران به آن توجه کافی نشده است. بسیاری از شهرهای ما حتی سیستم جمع آوری فاضلاب و تصفیه ندارند و تنها معدودی مانند تهران چنین امکاناتی دارند. هر جا سیستم جمع آوری وجود نداشته باشد، طبیعتاً بازچرخانی هم ممکن نیست و آب فاضلاب به شکل غیرتصفیه وارد محیط می شود. این موضوع علاوه بر هدررفت آب، آلودگی خاک و منابع طبیعی را نیز به دنبال دارد.

او افزود: نمونه بارز این وضعیت، فاضلاب بندرعباس است که نماینده هرمزگان با ایستادن جلوی خروجی آن به دریا، تلاش کرد توجه ها را به آلودگی دریایی جلب کند. حال تصور کنید چنین وضعیتی در دریای بسته ای مانند خزر چه پیامدهایی دارد، به ویژه که بسیاری از شهرهای شمالی نیز فاقد شبکه فاضلاب اند. از سوی دیگر، فاضلاب روستاها و شهرهای کوچک که در مسیر رودخانه ها هستند، وارد منابع آبی می شود و در نهایت به همان سدهایی می ریزد که آبشان برای شرب تصفیه و مصرف می شود.

وظیفه گفت: در کنار این مشکل، شبکه آبرسانی کشور نیز فرسوده و نیاز به تعمیر و بازسازی دارد. سرمایه گذاری کافی در این بخش نشده و همچنان از طراحی های قدیمی استفاده می شود. لوله ها در زیر خاک دفن می شوند و دسترسی به آن ها بسیار دشوار است. در حالی که در بسیاری از کشورهای دیگر، مسیر آب، برق و تاسیسات شهری در زمین و در کانالهای خاص در دسترس دائمی قرار دارد و در صورت لزوم امکان تعمیر و رفع مشکلات نشتی را سریع را فراهم می کنند. اما در ایران، هر بار به خاطر وجود مشکلی در شبکه مخابرات، برق یا گاز و آب مسیرهای مربوطه در خیابانها کنده می شود.

او افزود: مثال روشن این وضعیت، خیابان ولیعصر تهران است که بارها برای تعویض کابل برق یا مخابرات در طول چندین کیلومتر کانالهایی کنده میشود و سپس با خاک پر میشود. در این فرآیند، ریشه درختان در عمق یک متری یا بیشتر در پیاده روها قطع میشود. همین امر یکی از دلایل خشکیدگی درختان این خیابان تاریخی میتواند باشد

رییس مرکز ملی خشکسالی گفت: مساله ابردزدی کاملاً تخیلی است و واقعیت علمی ندارد. دزدیدن ابر در توان بشر نیست و تاکنون هیچ سابقه ای در این زمینه وجود نداشته است. سیستم های جوی انرژی عظیمی دارند؛ به طوری که انرژی نهفته در یک سامانه ابری از ده ها بمب هسته ای بیشتر است. بنابراین انسان هنوز به سطحی از فناوری نرسیده که بتواند چنین انرژی عظیمی را کنترل یا ابرها را جابه جا کند.

او اشاره کرد: با این حال، شاید در آینده با پیشرفت فناوری ها سناریوهای تازه ای مطرح شود، اما در حال حاضر، چنین ادعایی علمی و قابل اثبات نیست. در واقع، مشکل کم آبی کشورها ریشه در مدیریت منابع دارد، نه دزدیدن ابر . برای مثال، ترکیه در برخی مناطق خود با بحران کم آبی روبه رو بوده و سیاست های صرفه جویی و مدیریت مصرف را به کار بسته است. همچنین در خاورمیانه و به ویژه در شهرهای حاشیه خلیج فارس، سال هاست که آب شرب از طریق شیرین سازی آب دریا تأمین می شود.

وظیفه گفت: در ایران، بحث شیرین سازی آب به طور محدود انجام می شود و نسبت به کشورهای عربی کمتر توسعه یافته است. در استان های بوشهر و هرمزگان شیرین سازی در مقیاس بسیار محدود انجام میشود و اخیرا هم با شیرین سازی آب دریا را در حجم محدود تا اصفهان منتقل نموده اند. ، اما یکی از دلایل محدودیت آن این است که ایران نسبت به کشورهای عربی از نظر منابع آبی، وضع بسیار بهتری دارد. کشورهای عربی منطقه ای بیابانی اند و بارش سالانه آن ها بسیار پایین است؛ به عنوان مثال، در امارات بارش سالانه تنها 60 تا 70 میلی متر است، در حالی که ایران میانگین بارش سالانه ای حدود 230 تا 240 میلی متر دارد.

او یادآور شد: ترکیه با میانگین بارش 560 میلی متر شرایط متفاوتی دارد و متوسط بارش جهانی نیز حدود 750 میلی متر است. بنابراین ایران کمتر از یک سوم متوسط جهانی بارندگی دارد، اما مشکل اصلی تنها میزان کل بارش نیست، بلکه توزیع آن نیز یکنواخت نیست. در کشور ما، مناطق سواحل شمالی، رشته کوه زاگرس و کویر مرکزی تفاوت های چشمگیری در میزان بارش دارند که مدیریت منابع آب را پیچیده تر می کند.

رییس مرکز ملی خشکسالی گفت: وضعیت خشکسالی ایران در پاییز پیش رو، کم و بیش مشابه پاییز سال قبل پیش بینی می شود. متأسفانه قالب مدل های عددی که شبیه ساز بارندگی فصلی را ارائه میدهند حکایت از تداوم کم بارشی نیمه اول سال جاری دارند و با احتمال زیاد بارش پاییز امسال مشابه سال گذشته خواهد بود. این خبر نامطلوبی است و باید توجه داشت که با همین میزان موجود باید مدیریت منابع آب را انجام دهیم.

او افزود: با این حال، یک تفاوت نسبت به سال قبل وجود دارد و پیش بینی های فصلی نشان می دهد که بارش زمستان برخلاف پاییز و زمستان سال قبل، رو به بهبود خواهد بود و انتظار می رود با احتمال متوسط حدود 50 درصد، بارش زمستانه به شرایط نرمال برسد. حتی برخی از مدل ها، حد بالاتر از نرمال را هم پیش بینی کرده اند. اگر این اتفاق بیفتد، بسیار مهم است زیرا زمستان تقریباً 45 درصد از بارش سالانه ایران را تأمین می کند.

او در نهایت گفت: بنابراین، اگر زمستان متوسط و نرمالی داشته باشیم، از مجموع بارش سالانه، حدود 45 درصد تأمین خواهد شد و شدت خشکسالی در انتهای سال، همانند امسال نخواهد بود و بهتر از امسال خواهد شد. سال جاری، علاوه بر پاییز، زمستان و بهار نیز بسیار کم بارش و گرمتر از نرمال بود؛ پاییز و بهار گذشته بیش از 40٪ و زمستان 30 درصد بارش کمتر از میزان بارش نرمال را دریافت کردیم که اثر شدیدی بر منابع آب و طبیعت و کشاورزی داشت و کسر مخازن آب در سطح و زیر زمین را تشدید کرد.