با فعال شدن مکانیسم ماشه از سوی تروییکای اروپایی، شدت اثر بازگشت تحریم های شورای امنیت علیه اقتصاد ایران نامعلوم است. برخی تحلیلگران معتقدند چون تقریبا همه ابزارهای تحریمی آمریکا پیش تر اعمال شده، اثر اقتصادی مستقیم این اقدام ممکن است محدود باشد.

به گزارش دنیای اقتصاد، با این حال پیامدهای روانی و سیاسی بازگشت تحریم ها می تواند بازارها را تحت فشار قرار دهد. حتی اگر روسیه و چین از ایران حمایت سیاسی کنند، شرکت های بزرگ این کشورها به دلیل نگرانی از تحریم های ثانویه آمریکا احتمالا تعامل خود را کاهش خواهند داد.

در این چارچوب، 5 پرسش کلیدی درباره اثر فعال شدن مکانیسم ماشه مطرح است. بررسی درباره این پرسش ها، سه سناریو را نشان می دهد؛ در سناریوی خوش بینانه، تاثیر تحریم ها محدود باقی می ماند. در سناریوی میانه، بخشی از مسیرهای مالی و تجاری مسدود می شود و در سناریوی بدبینانه، کاهش صادرات نفت و انسداد مبادلات مالی دور از انتظار نیست. راهبرد منطقی برای ایران ترکیبی از دیپلماسی فعال برای جلوگیری از بازگشت تحریم ها، آماده سازی اقتصاد داخلی از طریق تنوع شرکای تجاری و تقویت تاب آوری است.

اسنپ بک یکی از پرچالش ترین ابزارهای حقوقی سیاسی در چارچوب توافق هسته ای ایران (برجام) و قطعنامه 2231 شورای امنیت سازمان ملل متحد است. این مکانیسم به طرف های مشارکت کننده در برجام اجازه می دهد در صورت مشاهده عدم پایبندی اساسی یکی از اعضا، موضوع را به کمیسیون مشترک و سپس شورای امنیت ارجاع دهند و در نهایت، بدون نیاز به رأی گیری جدید، تمامی تحریم های سازمان ملل علیه ایران به صورت خودکار بازگردند.

براساس اقدام سه کشور اروپایی حاضر در برجام علیه ایران، در صورت شکل نگرفتن اقدامی بازدارنده، تحریم های تعلیق شده شورای امنیت سازمان ملل تا 5 مهرماه علیه ایران بازخواهد گشت.

به گفته تحلیلگران بازگشت این تحریم ها، زمانی که تحریم های ثانویه آمریکا اعمال شده است اثر شدیدی در حوزه تجارت خارجی کشور نخواهد داشت با این حال، اثرات روانی این تغییر در روابط بین الملل خود را تا حدودی در بازارها نمایان خواهد کرد؛ این امر به معنی دست کم گرفتن تهدیدهای واقعی ایجاد شده بر اثر فعال شدن اسنپ بک در حوزه سیاسی نیست و نباید منجر به مسدود شدن مسیر دیپلماسی و عدم مقابله با آن بشود.

در حال حاضر احتمال فعال شدن اسنپ بک با توجه به وضعیت سیاسی بین المللی بالا به نظر می رسد. در این میان، پرسش کلیدی این است که حتی اگر دولت های روسیه و چین به لحاظ سیاسی از اجرای اسنپ بک امتناع کنند، آیا شرکت های بزرگ این کشورها هم چنین ریسکی را خواهند پذیرفت؟ تجربه سال های اخیر نشان داده است که بخش مهمی از رفتار شرکت ها نه صرفا بر اساس تصمیمات سیاسی دولت ها، بلکه بر اساس ارزیابی هزینه و فایده و ریسک پذیری در برابر تحریم های ثانویه آمریکا تعیین می شود.

بسیاری از شرکت های چینی یا روسی، حتی در زمانی که دولت هایشان مخالف سیاست های واشنگتن بودند، از تعامل اقتصادی با ایران خودداری کردند؛ چرا که دسترسی آنها به بازار آمریکا و سیستم مالی جهانی در گرو عدم نقض تحریم های ایالات متحده بود. اگرچه در سال های اخیر به دلیل فاصله گرفتن روسیه و چین از اقتصاد آمریکا، شرکت های فعال در این دو کشور انگیزه کمتری برای اعمال تحریم ها داشته اند؛ با این حال اتکای صرف به مواضع سیاسی روسیه و چین می تواند خطای راهبردی باشد.

این دو کشور احتمالا از نظر دیپلماتیک و در سطح نهادهای بین المللی علیه یک جانبه گرایی آمریکا موضع بگیرند، اما اینکه شرکت هایشان حاضر باشند سرمایه و تجارت خود را در معرض خطر قرار دهند، همچنان پرسشی جدی است.

کته دیگر مربوط به تاثیر تحریم های آمریکا در صورت فعال شدن اسنپ بک است. از منظر حقوقی، تحریم های سازمان ملل و اتحادیه اروپا در کنار تحریم های آمریکا یک بسته جامع از فشارها را شکل می دهند. اما واقعیت این است که حتی پیش از اسنپ بک نیز آمریکا تقریبا تمام ابزارهای تحریمی ممکن را علیه ایران به کار بسته است؛ از تحریم نفتی و بانکی گرفته تا محدودیت های فناورانه و حقوق بشری.

در چنین شرایطی، برخی معتقدند که بازگشت تحریم های سازمان ملل بیشتر جنبه نمادین و سیاسی خواهد داشت تا اقتصادی. ولی باید توجه داشت که همین جنبه نمادین می تواند به بازدارندگی شرکت های کوچک و متوسط هم منجر شود و حتی کشورهایی که تاکنون در تعامل با ایران احتیاط کمتری داشتند، در صورت وجود یک پوشش حقوقی جهانی (قطعنامه شورای امنیت) محافظه کارتر شوند.

افزون بر این، ایالات متحده احتمالا از بازگشت تحریم های سازمان ملل به عنوان اهرمی برای مشروعیت بخشی به فشارهای یک جانبه خود استفاده خواهد کرد و همین امر می تواند اثربخشی نسبی تحریم های واشنگتن را تقویت کند.

پرسش مهم دیگر این است که اگر اسنپ بک فعال شود، آیا امکان بازگرداندن وضعیت به شرایط قبل به آسانی وجود دارد یا خیر. تجربه های تاریخی نشان داده است که بازگشت از تحریم های سازمان ملل معمولا فرآیندی پیچیده، زمان بر و نیازمند اجماع جدید در شورای امنیت است.

در واقع، مکانیسم ماشه به گونه ای طراحی شده که فعال سازی آن ساده و بازگرداندنش دشوار باشد. همین امر نگرانی هایی را ایجاد می کند، چرا که حتی اگر در آینده فضای سیاسی تغییر کند یا مذاکرات جدیدی به نتیجه برسد، لغو دوباره تحریم های ماشه ای مستلزم طی مراحل طولانی دیپلماتیک خواهد بود. این پیچیدگی به معنای قفل شدن بخشی از فضای مانور ایران در صحنه بین الملل است و از این منظر، فعال شدن ماشه صرفا یک تهدید موقت نیست، بلکه می تواند اثرات بلندمدت سیاسی بر جای بگذارد.

حمید قنبری، معاون دیپلماسی اقتصادی وزارت خارجه پیش از این در یک یادداشت با عنوان سه سناریو بعد از فعال شدن اسنپ بک سه سناریوی ممکن را مطرح می کند: سناریوی اول بازگشت نمادین تحریم هاست که عملا تاثیر اندکی خواهد داشت؛ زیرا روسیه و چین آن را به رسمیت نمی شناسند و اروپا یا آمریکا نیز فشار عملی نمی آورند.

در سناریوی دوم تحریم ها با مشارکت بیشتر اروپا و کاهش همکاری چین و روسیه اثرگذارتر است و موجب کاهش درآمدهای ارزی، گران تر شدن واردات و فشار بر پروژه ها و معیشت می شود؛ سناریوی سوم بدترین حالت است که در آن تحریم ها با هماهنگی جهانی و فشار حداکثری اجرا می شوند و منجر به قطع گسترده همکاری مالی و تجاری، اختلال در بیمه و حمل ونقل و انسداد شبکه رسمی بانکی خواهد شد و فشار اقتصادی شدیدی بر درآمدها، بودجه و معیشت وارد می آورد.

نویسنده می پرسد آیا راهی برای خنثی سازی یا عبور از دام فشار حداکثری وجود دارد؛ در این شرایط، کارکرد عملی اسنپ بک بیش از متن حقوقی به اراده سیاسی جامعه بین الملل بستگی دارد. ایران باید از منظر حقوقی، دیپلماتیک و اقتصادی آماده سازی کند تا انعطاف پذیری و گزینه های متقابل را افزایش دهد.

برای روشن تر شدن ابعاد فعال شدن اسنپ بک، می توان آن را در قالب پنج پرسش کلیدی و پاسخ های احتمالی بررسی کرد:

1. آیا باید از اسنپ بک ترسید؟ پاسخ این است که باید با واقع بینی به آن نگاه کرد. نه اغراق و ترس بی پایه منطقی است و نه نادیده گرفتن خطرات واقعی. فعال شدن ماشه می تواند فشارهای حقوقی و سیاسی تازه ای بر ایران تحمیل کند، اما به معنای تکرار کامل شرایط دهه 90 نخواهد بود، زیرا توازن قدرت جهانی تغییر کرده است.

2. آیا روسیه و چین مانع اثرگذاری آن خواهند شد؟ از منظر سیاسی، بله؛ آنها احتمالا با آمریکا همراهی نخواهند کرد. اما از منظر اقتصادی و تجاری، شرکت هایشان تحت تاثیر تحریم های ثانویه آمریکا قرار دارند و تضمینی وجود ندارد که روابط اقتصادی با ایران را ادامه دهند. بنابراین همراهی دولت ها با ایران به معنای باز بودن کامل مسیرهای اقتصادی نیست.

3. آیا تحریم های آمریکا اثربخش تر می شوند؟ بله، زیرا بازگشت تحریم های سازمان ملل نوعی مشروعیت حقوقی برای اقدامات یک جانبه آمریکا ایجاد می کند و کشورهای مردد را به احتیاط بیشتر سوق می دهد. هرچند ابزارهای اصلی فشار واشنگتن پیش تر فعال شده اند، اما پوشش حقوقی شورای امنیت می تواند دایره اثرگذاری آنها را گسترش دهد.

4. آیا بازگرداندن وضعیت به شرایط قبل از ماشه ممکن است؟ از نظر حقوقی دشوار و زمان بر است. مکانیسم ماشه دقیقا به همین دلیل طراحی شده که فعال شدن آن ساده تر از لغو شدن باشد. بنابراین، بازگشت به شرایط قبل نیازمند تغییرات سیاسی گسترده و توافق های جدید است.

5. چه باید کرد؟ راهبرد عقلانی این است که ایران همزمان دو مسیر را دنبال کند: نخست، دیپلماسی فعال برای جلوگیری از فعال شدن ماشه از طریق گفت وگو با طرف های باقیمانده در برجام و بهره گیری از شکاف های ژئوپلیتیک موجود؛ دوم، آماده سازی اقتصاد داخلی برای مواجهه با شرایط تحریمی احتمالی، از طریق تنوع بخشی به شرکای تجاری، تقویت اقتصاد و کاهش وابستگی به مسیرهای رسمی مالی.

اسنپ بک در شرایط کنونی نه یک تهدید بی اثر است که بتوان به راحتی از کنار آن گذشت، و نه یک کابوس غیرقابل مهار که ایران را به بن بست مطلق بکشاند. این مکانیسم ابزاری است که اثرگذاری آن به شدت وابسته به شرایط بین المللی، رفتار قدرت های بزرگ، ظرفیت های داخلی ایران و کیفیت دیپلماسی آینده خواهد بود.

همان گونه که تجربه تاریخی نشان داده، تحریم ها اگرچه هزینه های اقتصادی و اجتماعی سنگینی دارند، اما هرگز به تنهایی سرنوشت یک کشور را تعیین نکرده اند. سرنوشت واقعی در گرو راهبردهای سیاسی و تعاملات منطقه ای، توانایی در بهره برداری از تضادهای قدرت های جهانی و تقویت بنیان های اقتصادی و اجتماعی در داخل است.