فرارو جورجیو کافیرو کارشناس ارشد مسائل بین الملل موسسه خاورمیانه

به نقل از اندیشکده شورای آتلانتیک، حمله نظامی اسراییل در 9 سپتامبر به قطر، نقطه عطف تازه ای در تشدید تنش های منطقه ای رقم زد و دوحه را با یک معضل فوری امنیتی روبه رو ساخت. برای مقامات قطری، این حمله یادآور خطر پیوستن به فهرست رو به گسترش کشورهای عربی است که هدف عملیات نظامی اسراییل قرار گرفته اند. هرچند حمله اخیر مستقیماً خاک قطر را نشانه گرفت، اما دیگر اعضای شورای همکاری خلیج فارس نیز آن را تهدیدی مشترک علیه خود تفسیر کردند. این برداشت سبب شد روند همگرایی و هماهنگی میان شش پادشاهی خلیج فارس شتاب گیرد و سطح نگرانی آن ها از اقدامات اسراییل به اوج تازه ای برسد.

نشانه های همبستگی تازه کشورهای شورای همکاری خلیج فارس به سرعت پس از حمله اسراییل به قطر نمایان شد. محمد بن زاید، رییس امارات متحده عربی، تنها یک روز پس از این رویداد به دوحه سفر کرد و محمد بن سلمان، ولیعهد و نخست وزیر عربستان سعودی، در بیانیه ای با محکوم کردن تجاوز وحشیانه اسراییل وعده داد که ریاض بی هیچ محدودیتی در کنار قطر خواهد ایستاد. به باور تحلیلگران، این مواضع نشان دهنده تحولی چشمگیر در پویایی های درونی شورای همکاری خلیج فارس است؛ تحولاتی که با پایان محاصره قطر از سوی امارات و عربستان کمتر از پنج سال پیش آغاز شد و اکنون در قالب نزدیکی بی سابقه میان اعضا خود را آشکار می سازد.

در 15 سپتامبر، رهبران و نمایندگان کشورهای عربی و اسلامی در نشستی فوق العاده به ابتکار اتحادیه عرب و سازمان همکاری اسلامی در پایتخت قطر گردهم آمدند. شرکت کنندگان در این نشست به طور یکپارچه حمله اسراییل به قطر را محکوم کردند و بر ضرورت اقدام جمعی در برابر تهدیدهای فزاینده تأکید ورزیدند. شیخ تمیم بن حمد آل ثانی، امیر قطر، در سخنرانی خود نسبت به آنچه جاه طلبی های توسعه طلبانه بنیامین نتانیاهو خواند هشدار داد و طرح تبدیل جهان عرب به حوزه نفوذ اسراییل را توهمی خطرناک توصیف کرد.

دهه هاست دولت های عربی حاشیه خلیج فارس، ایالات متحده را ستون اصلی امنیت خود می دانند؛ اما مجموعه ای از تحولات در سیاست خارجی واشنگتن طی قرن بیست ویکم این اعتماد سنتی را به تدریج سست کرده است؛ از موضع دوپهلو در قبال خیزش های عربی 2011 گرفته تا توافق هسته ای 2015 با ایران، واکنش محتاطانه به حملات 2019 علیه تأسیسات نفتی آرامکو و نیز حملات حوثی ها به ابوظبی در سال 2022. تازه ترین رویداد، حمله اسراییل به قطر، بار دیگر این تردیدها را زنده کرده است. به باور تحلیلگران، این حادثه نگرانی های پادشاهی های خلیج فارس درباره میزان اتکاپذیری بر چتر امنیتی آمریکا را تشدید کرده و شکاف اعتماد میان طرفین را بیش از پیش آشکار ساخته است.

سی ان ان و آکسیوس گزارش داده اند که برخی مقام های آمریکایی و اسراییلی مدعی اند بنیامین نتانیاهو پیش از آغاز عملیات، دولت ترامپ را در جریان گذاشته بود؛ ادعایی که در صورت صحت، با روایت رسمی کاخ سفید مبنی بر اطلاع رسانی تنها پس از شلیک نخستین موشک به دوحه ـدر تضاد قرار می گیرد. با این حال، دونالد ترامپ پس از بمباران قطر از سوی اسراییل، این کشور عربی را متحدی بزرگ خواند و در عین حال به دولت نتانیاهو هشدار داد که بسیار محتاط عمل کند.

فارغ از زمان بندی و درستی روایت ها، پیام اصلی برای دوحه آشکار است: چتر امنیتی آمریکا نتوانست مانع از حمله ای بی سابقه به خاک قطر شود. این در حالی است که این کشور بیش از دو دهه میزبان ستاد پیشروی فرماندهی مرکزی ایالات متحده در پایگاه العُدید بوده و در سال 2022 نیز از سوی واشنگتن به عنوان متحد اصلی غیرناتویی معرفی شد. اکنون پرسش کلیدی پیش روی مقامات قطری این است که این عناوین و مشارکت های راهبردی با آمریکا چه معنایی دارند، وقتی واشنگتن یا قادر به جلوگیری از حمله اسراییل نیست یا تصمیم می گیرد مانعی در برابر آن ایجاد نکند.

این رویداد نگرانی هایی مشابه را در میان دیگر اعضای شورای همکاری خلیج فارس نیز دامن زده است. رهبران منطقه اکنون می پرسند چه تضمینی در اختیار دارند که قطر از آن بی بهره بود. اگر اسراییل توانسته چنین عملیاتی را بی هزینه جلوه دهد، چه عاملی مانع خواهد شد که در آینده، افراد دیگری را که تل آویو آنان را تروریست می نامد، در خاک سایر کشورهای عربی هدف قرار ندهد؟

در پس زمینه سیاست تهاجمی فزاینده اسراییل از حمله به دوحه و یورش ژوئن به ایران که به جنگ دوازده روزه انجامید، تا تداوم عملیات علیه حوثی ها در یمن و حملات هوایی پی درپی در سوریه پس از سقوط حکومت بشار اسد در سال گذشته ،کشورهای عضو شورای همکاری خلیج فارس بیش از پیش خود را در برابر تهدیدات منطقه ای همسو می بینند. در حالی که هر یک از شش پادشاهی عربی خلیج فارس برنامه های بلندپروازانه ای برای تنوع بخشی اقتصادی دنبال می کنند، ثبات منطقه ای به ضرورتی راهبردی تبدیل شده است؛ چراکه جذب سرمایه گذاران، رهبران تجاری و گردشگران بدون امنیت پایدار امکان پذیر نیست. از منظر این دولت ها، اقدامات اسراییل سایه ای سنگین بر تحقق این چشم اندازهای اقتصادی انداخته است.

در چنین فضایی جای شگفتی نبود که رهبران کشورهای عربی خلیج فارس به سرعت حمله اسراییل به قطر را محکوم کرده و حمایت بی قیدوشرط خود را از دوحه اعلام کنند. پیام برای هر شش پادشاهی روشن است: این گونه اقدامات تهاجمی نباید عادی سازی شود یا به الگویی تکرارشونده تبدیل گردد. اگرچه حملات هوایی اسراییل در لبنان، سوریه، سرزمین های فلسطینی و یمن به بخشی از واقعیت روزمره منطقه تبدیل شده، اما کشورهای عربی حاشیه خلیج فارس مصمم اند مانع از آن شوند که هیچ عضو شورای همکاری به این فهرست افزوده شود. امروز در میان پایتخت های خلیج فارس اجماعی رو به گسترش دیده می شود مبنی بر اینکه اسراییل باید به دلیل اقدامات خود هزینه بپردازد تا از حملات آینده به پادشاهی های خلیج فارس بازداشته شود.

با توجه به محدودیت های نظامی و فقدان توانایی برای پاسخ مستقیم به اسراییل، کشورهای عضو شورای همکاری خلیج فارس ناگزیرند به سراغ گزینه های جایگزین غیرنظامی بروند. در صدر این گزینه ها، بهره گیری هوشمندانه و راهبردی از روابط نزدیک با دونالد ترامپ، رییس جمهور ایالات متحده و چهره های بانفوذ دولت او قرار دارد. رهبران کشورهای عربی خلیج فارس به خوبی می دانند که واشنگتن اهرم قابل توجهی بر تل آویو دارد و می توان از این نفوذ برای جلوگیری از تکرار حملات آینده استفاده کرد. انتظار می رود پادشاهی های عربی از کاخ سفید بخواهند با تکیه بر همین ابزار فشار، اسراییل را از اقدام علیه هر یک از اعضای شورا بازدارد. آن ها به درستی آگاه اند که آمریکا برای تحقق اهداف اقتصادی، ژئوپولیتیک و امنیتی خود به همکاری تنگاتنگ با خلیج فارس نیازمند است؛ نیازی که به کشورهای عربی این بلوک امکان می دهد با استفاده از ظرفیت های دیپلماتیک و اقتصادی خود، دست بالا را در تعامل با واشنگتن حفظ کنند.

با توجه به جایگاه امارات به عنوان نزدیک ترین شریک عربی اسراییل، انتظار می رود دوحه و احتمالاً دیگر پایتخت های شورای همکاری به طور غیرعلنی ابوظبی را به بازنگری در مناسباتش با تل آویو ترغیب کنند. هرچند در مقطع کنونی لغو کامل توافق ابراهیم بعید به نظر می رسد، اما مقام های اماراتی ممکن است به تعدیل و بازنگری در روابط دوجانبه بیندیشند تا پیامی روشن به اسراییل مخابره شود: هرگونه تجاوز علیه یکی از اعضای شورا بدون هزینه نخواهد بود. حتی اگر سناریوی لغو توافق ابراهیم روی میز قرار نگیرد، ابوظبی و منامه همچنان می توانند با اخراج سفیران اسراییل، کاهش سطح روابط دیپلماتیک یا محدود کردن دامنه تعاملات علنی، نارضایتی خود را آشکار و هزینه اقدامات تل آویو را افزایش دهند.

در آینده، اگر اسراییل همچنان بدون هزینه عمل کند و واشنگتن نیز در مهار رفتار آن ناکام بماند، ابوظبی می تواند گزینه خروج کامل از توافق ابراهیم را به عنوان ابزار فشار در اختیار داشته باشد. با این حال، تاکنون واکنش دیپلماتیک امارات به بمباران قطر توسط اسراییل فراتر از بیانیه های شدیدالحن تنها به احضار معاون سفیر اسراییل در ابوظبی محدود شده است.

در نهایت، کشورهای عضو شورای همکاری خلیج فارس در نقطه عطفی تاریخی ایستاده اند و ناگزیرند با واقعیت های نوظهور منطقه ای روبه رو شوند. آمادگی اسراییل برای هدف قرار دادن یک کشور عربی و رضایت ضمنی واشنگتن، بیش از هر زمان دیگری آسیب پذیری تکیه طولانی مدت بر ایالات متحده به عنوان ضامن اصلی امنیت را عیان ساخته است. اگر در آینده حملات مشابهی از سوی اسراییل تکرار شود، رهبران عربی با معضلی جدی مواجه خواهند بود: مدیریت تهدیدی فزاینده در شرایطی که چتر حمایتی سنتی آمریکا دیگر کارآمد به نظر نمی رسد.

در غیاب هر قدرت جهانی یا منطقه ای که هم توان و هم اراده جایگزینی نقش واشنگتن را داشته باشد، پادشاهی های عربی حاشیه خلیج فارس ممکن است بیش ازپیش به سمت تعمیق همکاری های دفاعی درون شورای همکاری و احیای ایده قدیمی ایجاد یک چارچوب امنیتی بومی مشابه ناتو سوق داده شوند. چنین مسیری مستلزم سرمایه گذاری سنگین و زمان بر در سامانه های دفاع موشکی پیشرفته و ایجاد توان بازدارندگی معتبر است؛ با این حال، شواهد روزافزون نشان می دهد که برای دولت های خلیج فارس این گزینه نه یک انتخاب لوکس، بلکه ضرورتی راهبردی و گریزناپذیر است.

به موازات این تحولات، کشورهای عربی خلیج فارس به احتمال زیاد در پی گسترش مشارکت های راهبردی خود با پاکستان و ترکیه خواهند بود؛ دو کشوری که منافع مستقیمی در حفظ ثبات و حاکمیت خلیج فارس دارند، به ویژه در شرایطی که اسراییل سیاستی تهاجمی تر در پیش گرفته و ایالات متحده نشانه هایی از عقب نشینی تدریجی از منطقه بروز می دهد.

تنها هشت روز پس از حمله اسراییل به دوحه، عربستان سعودی و پاکستان پیمان دفاعی مهمی امضا کردند که عملاً پادشاهی سعودی را زیر چتر امنیتی اسلام آباد قرار می دهد. اهمیت این توافق زمانی دوچندان می شود که در نظر داشته باشیم اسلام آباد از گسترش محور احتمالی اسراییل هند در سایه تنش ها و درگیری های اخیر با دهلی نو عمیقاً نگران است. در همین حال، آنکارا نیز با حساسیت فزاینده ای تحرکات تل آویو را در سوریه دنبال می کند و اسراییل را تهدیدی رو به گسترش علیه منافع منطقه ای خود می بیند.

بی تردید ایران در این مقطع تلاش خواهد کرد از فضای بی اعتمادی فزاینده همسایگان عرب به واشنگتن بهره برداری کند و خود را به دوحه و دیگر پایتخت های شورای همکاری نزدیک تر نشان دهد. هرچند بعید است پیامدهای حمله اسراییل به قطر به چرخشی بنیادین در کل شورا و اتکای جدی به تهران به عنوان شریک امنیتی منجر شود، اما جمهوری اسلامی اکنون در موقعیتی قرار گرفته که بتواند دستاوردهایی کسب کند. در همین حال، با تشدید لحن ضداسراییلی و برجسته سازی روایت همبستگی با ملت های مسلمان علیه اسراییل ، تهران تلاش می کند جایگاه خود را در صحنه منطقه ای تقویت کرده و از این بحران برای پیشبرد اهداف خود بهره گیرد.

به طور خلاصه، هرچند مسیر دقیق واکنش های شورای همکاری خلیج فارس هنوز به روشنی ترسیم نشده است، اما حمله اسراییل همچون زنگ هشداری عمل کرد که شش کشور عضو را ناچار ساخت مفروضات دیرینه خود درباره قابلیت اتکای ایالات متحده به عنوان ضامن اصلی امنیتشان را از نو بررسی کنند. این رویداد به سرعت با واکنش مشترک و نمایش وحدتی کم سابقه از سوی پادشاهی های عربی همراه شد؛ در زمانی که بازاندیشی در معماری امنیتی خلیج دیگر یک انتخاب سیاسی نیست، بلکه ضرورتی گریزناپذیر برای بقا و ثبات منطقه به شمار می رود. چه از مسیر تعمیق هماهنگی دفاعی درون شورا، چه از رهگذر تنوع بخشی به شراکت های خارجی و چه با تلاش برای دستیابی به سطحی از خودمختاری راهبردی، کشورهای خلیج فارس امروز در نقطه عطفی تاریخی ایستاده اند؛ نقطه ای که بی تردید شکل دهنده سیمای امنیتی و ژئوپولیتیک این منطقه در دهه های پیش رو خواهد بود.