فرارو- تهرانی ها در پاییز هم نگران کم آبی خواهند بود؛ دست کم این ادعایی است که مسئولان ذی ربط داشته اند.

به گزارش فرارو، بحران آب در ایران و به ویژه در تهران این روزها چالشی زیست محیطی و توسعه ای است. کاهش بارش ها، مصرف بالای منابع آب و هدررفت گسترده، فشار مضاعفی بر منابع محدود موجود وارد کرده، در این میان مساله خشکسالی هم هست. در این خصوص سخنگوی صنعت آب اعلام کرده است: پیش بینی ها حاکی از پاییز کم بارش است و وزارت نیرو تامین آب را با سناریوی بدبینانه برنامه ریزی کرده است.

در عین حال، استفاده از فناوری های نوین مانند بارورسازی ابرها به عنوان راهکاری برای مقابله با کم آبی مطرح شده است. پرسش اصلی این است که ایران در مسیر باروری ابرها در کدام نقطه ایستاده است؟

ایران بیش از نیم قرن است که تجربه بارورسازی ابرها را پشت سر گذاشته است. نخستین تلاش ها به سال 1346 بازمی گردد؛ زمانی که دولت وقت با همکاری کارشناسان آمریکایی کوشید با تزریق مواد شیمیایی، بارش ها را افزایش دهد، اما این طرح به نتیجه ملموسی نرسید. یک سال بعد، با تصویب ماده 19 قانون آب و نحوه ملی شدن آن، وزارت آب و برق مکلف شد برای تأمین منابع آبی کشور از راه های مختلف از جمله بارورسازی ابرها بهره بگیرد.

بر همین اساس، در فاصله سال های 1353 تا 1357، همکاری با یک شرکت کانادایی شکل گرفت و برای نخستین بار از هواپیماهای مجهز و ترکیب یدید نقره برای بارورسازی ابرهای منطقه سد کرج و جاجرود استفاده شد. اما این تجربه ها نیز عمر چندانی نداشت.

پس از انقلاب، بارورسازی ابرها بیشتر به صورت محدود و زمینی دنبال شد؛ به ویژه در ارتفاعات شیرکوه یزد که به دلیل شرایط اقلیمی خاص، برای اجرای این عملیات مناسب تشخیص داده شده بود. نقطه عطف در این روند سال 1375 بود، زمانی که مرکز ملی بارورسازی ابرها تأسیس و یک سال بعد فعالیت رسمی خود را آغاز کرد.

با وجود این تلاش ها، ایران با موانعی روبه رو بوده است: کمبود تجهیزات و زیرساخت های لازم برای اجرای گسترده طرح. بارورسازی ابرها، برخلاف تصور عمومی، تنها پاشیدن چند ماده شیمیایی به آسمان نیست؛ بلکه به هواپیماهای ویژه، سامانه های پرتاب دقیق، رادارهای پیشرفته و مدل های هواشناسی پیچیده نیاز دارد.

روزنامه خراسان در گزارشی در سال 1392 نوشت: برای پاسخ گویی به نیاز کشور در بارورسازی ابرها و پوشش مناطق مختلف، دست کم به 6 فروند هواپیمای مجهز نیاز داریم… 2 فروند هواپیمای موجود توانایی پوشش همه مناطقی که به منظور مبارزه با خشکسالی نیازمند بارورسازی هستند، ندارد. این مساله، تصویری از شکاف میان ظرفیت های موجود و نیازهای واقعی ایران برای بارورسازی ابرها در آن سال ها ارائه می دهد.

در ادامه، ایران برای جبران این کمبود به همکاری با روسیه و حتی استفاده از ظرفیت های داخلی مانند سپاه روی آورد. در سال 1397 مدیرعامل مرکز ملی تحقیقات و مطالعات باروری ابرها اعلام کرد: عملیات باروری ابرها با استفاده از یک فروند هواپیمای سپاه و دو فروند هواپیمای آنتونوف روسی اجاره ای از پاییز امسال آغاز می شود.

با این حال، کارشناسان تأکید دارند که نتایج این عملیات کمتر از آن چیزی بوده که انتظار می رفت. محمدابراهیم رییسی، کارشناس حوزه آب، در این باره توضیح داده است: ما هرساله این کار را انجام می دادیم اما به علت برخی مشکلات تکنیکی و تکنولوژیکی، به میزانی که پیش بینی می کردیم نتیجه نداشت. چراکه بارندگی باید در حوزه ما اتفاق می افتاد و تبدیل به روان آب می شد، اما چنین نشد.

در کنار مشکلات فنی و کمبود تجهیزات، تحریم ها نیز به یکی از موانع جدی توسعه این فناوری در ایران تبدیل شده است. به عنوان نمونه، در سال 1396 تفاهم نامه ای میان مرکز ملی تحقیقات باروری ابرها و شرکت آلمانی FKA برای انتقال تجهیزات و دانش فنی امضا شد. این تفاهم نامه می توانست نقطه عطفی در توسعه بارورسازی ابرها در ایران باشد، اما ادامه آن در هاله ای از ابهام باقی ماند.

در همین زمینه، معاون سازمان حفاظت محیط زیست در اردیبهشت سال گذشته تأکید کرد: بعد از تشدید تحریم ها، عملاً انتقال تکنولوژی اتفاق نیفتاد. حتی مسائل محیط زیستی هم مشمول تحریم ها شد. اکنون بسیاری از شرکت هایی که در حوزه کاهش انتشار آلاینده ها فعالیت می کنند، تجهیزات خود را در اختیار ایران قرار نمی دهند.

بارورسازی ابرها هرچند به عنوان یک فناوری نوین در مدیریت منابع آب مطرح می شود، اما کارشناسان تأکید دارند که این روش نمی تواند پاسخ اساسی برای بحران آب ایران باشد. ابراهیم رییسی، کارشناس حوزه آب، در توضیح این موضوع گفته است: برای اینکه بارورسازی به بارندگی منجر شود و آب حاصل جمع آوری شود، ابتدا نیاز به تشخیص دقیق ابرها و تجهیزات پیشرفته برای تبدیل ابر به باران وجود دارد، و در این حوزه ما دچار مشکل هستیم. بنابراین این روش نمی تواند به عنوان راهکار اصلی حل بحران آب تهران مطرح شود.

به علاوه، بارورسازی تنها بر ابرهایی اثرگذار است که ظرفیت بارش داشته باشند؛ به عبارت دیگر، در غیاب ابرهای مناسب، این فناوری عملاً بی اثر است. برای نمونه، در سال های خشکسالی در ایالتی مانند کالیفرنیا سرمایه گذاری چندانی در این زمینه انجام نشده، در حالی که همان طور که فرهیختگان گزارش داده است، در کشور روسیه که هوای سرد و بارش فراوان دارد، این روش بسیار موفق بوده است.

حتی در بهترین شرایط، افزایش بارش ناشی از بارورسازی معمولاً بین 10 تا 15 درصد تخمین زده می شود؛ رقمی که در مقایسه با نیاز آبی گسترده کشور، ناچیز است. نکته دیگر این است که برای آنکه بارش ایجادشده به منبعی پایدار برای تأمین آب تبدیل شود، باید در حوزه های آبریز مؤثر رخ دهد و به روان آب یا ذخیره سدها منجر شود. تجربه ایران نشان داده است که بسیاری از عملیات بارورسازی، به دلیل شرایط جغرافیایی یا محدودیت های فنی، بازدهی قابل توجهی نداشته اند.

در همین زمینه، صادق ضیاییان، رییس مرکز ملی پیش بینی و مدیریت بحران مخاطرات وضع هوای سازمان هواشناسی، تأکید کرده است: اگر این افزایش بارش در خیابان رخ دهد، فایده ای ندارد و مهم است که عملیات بارورسازی کجا انجام شود. هر ابر و هر سامانه ای برای این کار مناسب نیست؛ برای مثال اگر عملیات پشت یک سد انجام شود، ارزشمند است.

کارشناسان بر این باورند که بارورسازی ابرها بیشتر به عنوان ابزاری مکمل و موقت در کنار سایر راهکارها قابل استفاده است و نمی تواند جایگزین راه حل های بنیادی برای مدیریت بحران آب شود. راهکارهای اصلی همچنان در مدیریت مصرف، کاهش هدررفت، بازچرخانی آب و اصلاح الگوی توسعه نهفته است.