در آستانه فعال سازی ماشه، شورای امنیت سازمان ملل متحد روز جمعه (28 شهریور 1404) درباره قطعنامه پیشنهادی کره جنوبی برای تعلیق دائمی تحریم های ایران رأی گیری کرد؛ قطعنامه ای که اجرایش به 9 رأی مثبت نیاز دارد و در صورت آنکه اجماعی درباره آن حاصل نشود، ماشه (اسنپ بک) فعال شده و تحریم ها بازمی گردند.

به گزارش اعتماد، این در حالی است که پنچشنبه، باراک راوید، خبرنگار آکسیوس با انتشار پیامی در شبکه X (توییتر سابق) با اشاره به نشست روز جمعه مدعی شد که احتمال تصویب این قطعنامه کم است و ماشه فعال خواهد شد.

همچنین لارنس نورمن، خبرنگار وال استریت ژورنال نیز ادعا کرد ایران پیشنهاد تازه ای به تروییکای اروپایی برای جلوگیری از ماشه ارائه کرد، اما این پیشنهاد از نظر محتوایی ناکافی است، زیرا تهران خواستار تمدید یا لغو قطعنامه 2231 بدون ارایه اقدامات عملی شده است.

این تحولات تنها یک روز پس از تماس تلفنی عباس عراقچی، وزیر خارجه ایران، با وزرای خارجه انگلیس، فرانسه و آلمان رخ داد. یک روز پس از این تماس تلفنی، امانوئل مکرون، رییس جمهور فرانسه طی اظهاراتی بازگشت تحریم ها تا 9 مهر 1404 را قطعی خواند و پیشنهاد ایران برای تأخیر ماشه را ناکافی دانست.

این در حالی است که آقای عراقچی پیش تر هشدار داده بود که فعال سازی ماشه، همکاری ایران با آژانس بین المللی انرژی اتمی را متوقف می کند و حتی ممکن است به خروج ایران از پیمان منع گسترش تسلیحات هسته ای (NPT) منجر شود.

رییس دستگاه دیپلماسی کشورمان همچنین ساعاتی بعد از ادعاهای مکرون، اعلام کرد که تهران طرحی معقول و قابل اجرا را در اختیار کشورهای اروپایی قرار داده تا از وقوع بحران غیر ضروری و قابل اجتناب در روزهای آینده جلوگیری شود.

او در ادامه خاطرنشان کرد شاید هم واقعیت آن باشد که در حقیقت این دستگاه دیپلماسی اروپاست که بیرون گود قرار دارد. از این رو، اکنون زمان آن فرا رسیده که شورای امنیت سازمان ملل وارد عمل شود و دیپلماسی را جایگزین تقابل سازد. خطر در بالاترین حد خود قرار دارد.

حال در شرایطی که آینده دیپلماسی ایران و غرب درباره برنامه هسته ای کشورمان بیش از هر زمان دیگر در هاله ای از ابهام قرار دارد، در گفت وگویی اختصاصی با سیدمحمدعلی سیدحنایی، رییس هیات امنای اندیشکده دیپلماسی ملل تلاش کرده تا سناریوهای پیش رو بررسی شده و به نتایج حاصل از کنش های غرب پرداخته می شود.

سیدحنایی در این گفت وگو تاکید کرد که نفوذ اروپا در دهه اخیر و به ویژه پس از جنگ در اوکراین کاهش یافته و این کشورها با چالش های متعدد اقتصادی، مهاجرتی و سیاسی دست وپنجه نرم می کنند.

او در ادامه خاطرنشان کرد که نقش سنتی اروپا، به ویژه فرانسه و انگلستان، در موازنه قدرت خاورمیانه کمرنگ شده و از همین رو فرانسه با موضع گیری های فعال، تلاش می کند جایگاه این کشور را حفظ کند.

رییس اندیشکده دیپلماسی ملل بر لزوم دیپلماسی هوشمندانه، اجتناب از اقدامات تنش زا مانند خروج از NPT، و اتخاذ انعطاف استراتژیک در مذاکرات هسته ای تأکید کرد، در حالی که رایزنی درباره مسائل موشکی را خط قرمز خواند.

مشروح گفت وگو در ادامه آمده است.

یک روز پس از تماس تلفنی عباس عراقچی وزیر امور خارجه کشورمان با همتایان اروپایی اش، امانوئل مکرون مدعی شد که بازگشت ماشه قطعی است، حال در شرایطی که تهران می گوید طرحی تازه در اختیار تروییکایی اروپایی جهت کاهش تنش قرار داده، موضع گیری اخیر رییس جمهوری فرانسه را چگونه ارزیابی می کنید؟

در دهه گذشته، اروپا با چالش های متعددی مواجه شده که به کاهش نفوذ و اقتدار آن در صحنه جهانی انجامیده است. این افول به ویژه پس از آغاز درگیری ها در اوکراین شدت یافته و با نتایج منفی نظیر بحران مهاجرت، مشکلات اقتصادی و پیچیدگی های سیاسی همراه بوده است. این عوامل، جایگاه سیاسی و راهبردی اتحادیه اروپا را در نظام بین الملل تضعیف کرده است.

به عنوان نمونه، در جریان بحران اوکراین، موضوعی که مستقیما با منافع اتحادیه اروپا مرتبط بوده، شاهد آن هستیم که دونالد ترامپ، رییس جمهور ایالات متحده، نقش محوری در مذاکرات میان روسیه و اوکراین ایفا می کند. همزمان در برخی موارد، رهبران اروپایی به واسطه تصمیم گیری های ترامپ به حاشیه رانده شدند، که این امر نشانه ای از کاهش توان تأثیرگذاری اروپا در معادلات جهانی تلقی می شود و برای کشورهای اروپایی چندان خوشایند نیست.

از سوی دیگر، اروپا به ویژه کشورهای فرانسه و انگلستان، از دیرباز نقش مهمی در موازنه قدرت در خاورمیانه ایفا کرده اند. با این حال، با تحولات اخیر و شکل گیری نظم جدید در این منطقه، نقش سنتی این کشورها کمرنگ تر شده است. فرانسه، به عنوان کشوری که همواره تلاش کرده جایگاه متمایزی در میان دیگر قدرت های اروپایی داشته باشد، در مقاطعی از مذاکرات هسته ای (برجام) نیز با طرح برخی ملاحظات، مسیر گفت وگوها را تحت تأثیر قرار داده است.

در حال حاضر نیز به نظر می رسد رویکرد اخیر فرانسه، به ویژه تحت رهبری امانوئل مکرون، رییس جمهور این کشور با هدف احیای اقتدار و نقش آفرینی فعال تر این بازیگر در خاورمیانه صورت می گیرد. این موضع گیری ها را می توان به عنوان تلاشی برای نمایش قدرت و حفظ جایگاه فرانسه در معادلات منطقه ای و جهانی تفسیر کرد.

اظهارات مکرون در حالی رسانه ای شد که روز جمعه جلسه شورای امنیت با هدف بررسی پیش نویس قطعنامه ای درباره لغو دائمی تحریم های ایران برگزار می شود، قطعنامه که پیش تر کره جنوبی آن را تدوین کرده بود و تصویبش به 9 رای مثبت نیاز دارد. حال در چنین فضایی تصویب چنین قطعنامه ای تا چه اندازه محتمل است؟

به نظر می رسد با توجه به فضای حاکم بر شورای امنیت سازمان ملل متحد، بازتاب توافق ایران با آژانس بین المللی انرژی اتمی، و موضع گیری های کشورهای اروپایی (به ویژه سه کشور اروپایی) احتمال تصویب و اجرای قطعنامه پیشنهادی مبنی بر لغو دائمی حقوق ایران در این زمینه بسیار کم است. بر اساس ارزیابی من، این قطعنامه تصویب نخواهد شد.

در این میان نقش چین و روسیه به عنوان اعضای دایمی شورای امنیت را چگونه ارزیابی می کنید، آیا این دو بازیگر بالاخص چین که واردکننده اصلی نفت ایران است و طبیعتا به واسطه تحریم ها تحت فشار قرار خواهد گرفت، اهرمی برای چانه زنی یا انگیزه ای برای تصویب طرح پیشنهادی جهت لغو تحریم ها در اختیار دارند یا خیر؟

درباره نقش چین و روسیه در روابط با ایران، این دیدگاه وجود دارد که تصور ایران از این دو کشور به عنوان شرکای راهبردی یا متحدان استراتژیک، مبتنی بر یک خطای محاسباتی است. یکی از دلایل اصلی این ادعا، عملکرد این دو کشور در جریان جنگ 12روزه است که هیچ یک موضع گیری قاطعی در حمایت از ایران اتخاذ نکردند.

در حالی که انتظار می رود یک متحد استراتژیک به صورت مستقیم یا غیرمستقیم در شرایط بحرانی از شریک خود حمایت کند، نمونه ای مانند کره شمالی که در جنگ اوکراین به طور مستقیم از روسیه حمایت کرده و حتی نیروی نظامی اعزام کرده است، به عنوان مصداقی از اتحاد استراتژیک مطرح می شود. اما روابط ایران با چین و روسیه به هیچ عنوان در این سطح نیست.

شواهد متعددی این موضوع را تأیید می کند؛ از جمله حجم پایین تجارت ایران با این دو کشور، به ویژه با روسیه، عدم تحویل تسلیحات درخواستی ایران توسط این کشورها، و موضع گیری های آن ها در مواردی مانند مساله جزایر سه گانه ایرانی که برخلاف منافع ایران است. حال به ویژه پس از جنگ 12روزه، نارضایتی ایران از روسیه به دلیل عدم محکومیت جدی این جنگ و حمایت قاطع از ایران افزایش یافته است. علاوه بر این نمی توان انتظار داشت که روسیه یا چین برخلاف منافع ملی خود عمل کنند، زیرا هر دو کشور بر اساس اولویت های ملی خود در صحنه جهانی عمل می کنند.

به طور مشخص در مورد چین نیز باید گفت، این کشور به عنوان یکی از بزرگ ترین بهره مندان از تحریم های ایران، نفت کشورمان را با تخفیف قابل توجهی خریداری می کند و پرداخت های آن اغلب با تأخیر یا در قالب کالا انجام می شود. بنابراین، چین انگیزه ای برای حمایت از لغو تحریم های ایران ندارد، زیرا این وضعیت به نفع منافع اقتصادی این بازیگر است. این واقعیات نشان دهنده آن است که روابط ایران با چین و روسیه، برخلاف تصور برخی، در سطح یک اتحاد راهبردی قرار ندارد.

پیش تر وزیر خارجه کشورمان طراحتا اعلام کرد که در صورت بازگشت تحریم های شورای امنیت ذیل قطعنامه 2231، فعالیت های ایران و نهاد پادمانی تحت تاثیر قرار خواهد گرفت و حتی در این میان سناریوی احتمالی خروج از ان پی تی برجسته شد، حال در شرایط کنونی ارزیابی شما از کنش احتمالی تهران چه خواهد بود؟

به نظر می رسد اقدامات سلبی مانند خروج از معاهده عدم اشاعه سلاح های هسته ای (NPT) صرفا وضعیت را پیچیده تر کرده و دشواری ها را افزایش می دهد. چنین اقدامی به طور مستقیم بهانه ای در اختیار اسراییل و متحدانش قرار می دهد تا حمله احتمالی به ایران را توجیه کنند. مکانیزم ماشه، با توجه به مفاد آن که ذیل فصل هفتم منشور سازمان ملل متحد قرار دارد، هرگونه اقدام نظامی علیه کشوری که مشمول این منشور است را نه تنها رد نمی کند، بلکه از آن حمایت می نماید.

بنابراین، مکانیزم ماشه به خودی خود می تواند بهانه ای کافی برای اسراییل و متحدانش فراهم آورد تا حمله جدیدی به ایران ترتیب بدهند و خروج از NPT می تواند این روند را تسریع ببخشد. البته، در مقطع کنونی، اشاره به چنین گزینه ای می تواند به عنوان یکی از کارت های بازی ایران مفید باشد، اما به اعتقاد من، این کارتی است که نباید از آن استفاده شود، زیرا صرفا شرایط را خطرناک تر کرده و ممکن است به شعله ور شدن جنگ جدیدی منجر شود.

بر اساس شرایط ایران پس از قطعنامه 2231 شورای امنیت، پیشنهاد می شود که ایران سفرای کشورهای اروپایی، به ویژه سه کشور اروپایی که به تعهدات خود پایبند نبوده اند، را حداقل به طور موقت از ایران اخراج کند، سطح روابط دیپلماتیک با این کشورها را به سطح کاردار کاهش بدهد و حضور آن ها در ایران را محدود کند. این اقدام عملی تر به نظر می رسد و در عین حال، با منافع ملی کشور همخوانی بیشتری دارد.

اگر فرض را بر آن بگذاریم که ایران و سه کشور اروپایی در کمتر از 10 روز باقی مانده تا بازگشت ماشه بار دیگر دیپلماسی را به آزمون بگذارند، موضوعاتی چون همکاری مشروط ایران با آژانس بین المللی انرژی اتمی، غنی سازی صفر و فراتر از آن برد موشک های کشورمان که اخیرا واشنگتن بر آن تاکید کرده، چگونه قابل حل است؟ آیا این شروط حداکثری ادعایی شانسی برای بازگشت به میز مذاکره باقی می گذارد یا خیر؟

دیپلماسی عرصه ای است که در آن هر یک از طرفین با بهره گیری از ابزارها و امکانات خود، به معامله و مذاکره با طرف مقابل می پردازند. یکی از عناصر کلیدی در دیپلماسی، توجه به عامل زمان و انتخاب درست لحظه استفاده از ابزارهای موجود است. همچنین، آگاهی از اینکه در چه زمانی باید انعطاف نشان داد و در چه زمانی باید موضع قاطعانه ای اتخاذ کرد، از اهمیت بسزایی برخوردار است.

متأسفانه، در سال های اخیر، ایران فرصت های متعددی را از دست داده است. زمانی که ایران از ابزارهای متعددی برخوردار بود و می توانست با قدرت بیشتری وارد مذاکره شود و امتیازات بیشتری کسب کند، این فرصت ها مورد استفاده قرار نگرفت. اکنون، با کاهش ابزارها، تهران می تواند ادامه مذاکرات را برگزیند. هرچند به اعتقاد من، مذاکره درباره مسائل موشکی به هیچ عنوان قابل پذیرش نیست، زیرا این موضوع خط قرمز ایران محسوب می شود.

با این حال، در خصوص مساله هسته ای، پذیرش برخی محدودیت ها می تواند به عنوان راهکاری برای خروج از بحران کنونی در نظر گرفته شود. دنیای سیاست، عرصه تصمیم گیری های دشوار است. گاهی ایستادگی بیش از حد در برابر فشارها ممکن است به شکست منجر شود، اما انعطاف پذیری می تواند به تطبیق با شرایط و حفظ پایداری کمک کند. در چنین شرایطی، می توان با انعطاف، از توفان های سیاسی عبور کرد و در زمان مناسب، با تقویت ابزارهای مذاکراتی و از موضع قدرت، بار دیگر به میز مذاکره بازگشت.

حال با توجه به فرصت های ازدست رفته و کاهش ابزارهای مذاکراتی، به نظر می رسد توسل به رویکردی منعطف در این مقطع زمانی ضروری باشد. البته همانطور که اشاره شد، مسائل موشکی همچنان خط قرمز باقی می ماند، اما در مورد برنامه هسته ای، بررسی امکان برخی محدودیت ها می تواند گزینه ای منطقی برای مدیریت بحران کنونی باشد.

آیا این فرضیه محتمل است که امریکا درصدد است همزمان با بازگشت ماشه رایزنی ها با ایران را از سر گرفته و به واسطه فشار حداکثری امتیاز حداکثری از آن خود کند؟ واکنش تهران چه خواهد بود؟

به نظر می رسد سیاست ایالات متحده و حتی کشورهای اروپایی بیشتر بر این متمرکز است که با اعمال فشار حداکثری بر ایران، کشورمان را به تغییر رفتار وادار کنند، نه اینکه به دنبال تغییر رژیم یا ایجاد جنگ تمام عیار باشند. هدف اصلی آن ها این است که با افزایش فشارها، ایران را به ارائه امتیازات بیشتر وادار کرده و آن را تحت کنترل خود درآورند. در مقابل، لابی اسراییل و برخی گروه های مرتبط با آن، به جنگ تمام عیار و تجزیه ایران تمایل دارند.

با این حال، به نظر می رسد که ایالات متحده و اروپا تمایلی به وقوع جنگ تمام عیار یا تجزیه ایران ندارند، زیرا این امر می تواند پیامدهای گسترده ای به دنبال داشته باشد. به همین دلیل، آن ها ترجیح می دهند از طریق فشار حداکثری، ایران را به پای میز مذاکره کشانده و امتیازات بیشتری کسب کنند.

به عنوان سوال آخر در صورت به بن بست رسیدن تمامی مسیرها، رویارویی نظامی تا چه اندازه محتمل است بالاخص در شرایط کنونی که ظاهرا اسراییل با چراغ سبز امریکا به هیچ قانون و هنجار بین الملل متعهد نیست؟

همانطور که اشاره کردید، به رغم شواهد و قرائن، تحرکات اسراییل و تحلیل های نظریه پردازان و استادان که بر قریب الوقوع بودن جنگ تأکید دارند، من تمایل دارم نگاهی متفاوت به موضوع داشته باشم و امیدوارم این دیدگاه درست باشد؛ زیرا جنگ قطعا هزینه های فراوانی برای کشور به همراه خواهد داشت. به نظر من، رویکرد اسراییل نسبت به ایران، جنگ و تجزیه کشورمان است، اما رویکرد ایالات متحده و اروپا چنین نیست.

اروپا به دلیل نگرانی های ناشی از بحران مهاجرت و مساله موادمخدر و ایالات متحده به دلیل سیاست چرخش به آسیا، تمایلی به از دست دادن فرصت های استراتژیک از طریق درگیری های خاورمیانه ندارد و ترجیح می دهد سطح درگیری های خود را کاهش بدهد. در مورد آینده ایران در شرایطی که مکانیزم ماشه اجرا شود باید گفت، بر اساس پیش بینی های مرکز پژوهش های اتاق بازرگانی، تعداد زیادی از کسب وکارهای کوچک و محلی مجبور به تعطیلی یا تعدیل شدید نیرو خواهند شد.

علاوه بر این در ماه های آینده، با افزایش بیکاری، با خطر اعتراضات اجتماعی روبه رو خواهیم بود. با این حال، با توجه به شرایط، احتمال رویارویی نظامی مستقیم بسیار کم است، زیرا فعال سازی مکانیزم ماشه به تدریج توان اقتصادی، اجتماعی و سیاسی کشور را تضعیف خواهد کرد. امیدواریم این اتفاق نیفتد، اما به نظر می رسد فعال سازی این مکانیزم بر بسیاری از عرصه ها تأثیرگذار باشد. حداقل در کوتاه مدت، تصور نمی کنم اسراییل گزینه نظامی را انتخاب کند.