احمد غلامی در شرق نوشت: شاید برای مخاطبان روزنامه خسته کننده باشد اگر بخواهیم همچون شخصیت های ماندگار ادبی، فیگورهای سیاسی تاریخ را قضاوت و ارزیابی کنیم. اما این مقایسه ها کمک شایانی به فهم و درک سیاست امروز ایران می کند و از سوی دیگر شناختی از این چهره های تاریخی به دست می دهد تا در یابیم به چه دلایلی محمد مصدق، احمد قوام و امیرکبیر دوباره در سیاست داخلی روز سر بر آورده اند.

گئورگ لوکاچ می گوید: در برداشت من، گذشته از یک سو گذشته است و در حکم تجربه خودِ فرد است، اما از سوی دیگر، گذشته مضمونی را به دست می دهد که به نوعی موضع گیری در زمان حال (و یافتن جایگاهی برای خودش در آن) فرامی خواند. هر جامعه ای تا به امروز، که به لحظات و سویه های معینی از گذشته بازگشته است، پذیرای این مضمون می شود. دل مشغولیِ انقلاب فرانسه با عهد باستان کلاسیک را به یاد آورید. در عمل، کاملا بی ربط است اینکه آیا روبسپیر یا سن ژوست برداشت درستی از جهان باستان داشتند یا نه. نکته این است که روبسپیر یا سن ژوست نمی توانستند به آن شیوه ای عمل کنند که اقدام کردند، اگر چنین جایگاهی را به عهد باستان در تفکر خویش و لاجرم در انگیزه نهفته در پس پروژه های غایت شناختی شان نداده بودند.

به این شیوه، خاطره بشریت هنر را در قالب گذشته خودش محبوس می سازد و من می خواهم بگویم که در برخی لحظات معین، یک زندگی انسانی منفرد به چنان اهمیتی دست می یابد که شبیه یک اثر هنری می شود. زندگی سقراط مثالی از این دست است، و از این منظر، کاملا بی اهمیت است که آیا کاراکتر عیسی به نحوی درست در اناجیل ترسیم شده است یا نه. ایماژی از عیسی وجود داشته است که در حکم نیرویی جان بخش بوده است، از دوره بحران اقتصاد رو به انحلالِ برده داری تا به امروز -کافی است مفتش اعظم داستایوفسکی (در رمان برادران کارامازوف)- و چیزی است که آدمی به ناچار باید به هر طریقی که شده با آن رویارو شود .* لوکاچ معتقد است کاراکتر عیسی مستقل از قضاوت تاریخی اش، اهمیت و دلالتی برای بشریت کسب کرده است، همچون کاراکتر آنتیگونه، هملت و دن کیشوت.

در مقابل آثار ادبی بسیاری که در دوران خود زبانزد عام و خاص بوده اند در گذشته تاریخی شان محبوس شده اند، زندانی قرن ها خاک و خاکستر. این نکته درباره ماندگاری یا عدم ماندگاری چهره های سیاسی هم صدق می کند. برخی از فیگورهای تاریخی-سیاسی در لحظاتی از اکنون ما به شکلی خودانگیخته یا به اراده یک چهره سیاسی سر بر آورده اند. در دولت اکبر هاشمی رفسنجانی، امیرکبیر به اقتضای زمینه و زمانه سال های پس از جنگ و آغاز دوره سازندگی، احیا و به اکنون احضار شد. در آن زمان مهم نبود این امیرکبیر تا چه میزان مطابق با خود واقعی تاریخی اش است؛ فیگور امیرکبیر قادر بود از سکوت تاریخی اش منفک شده و پا به عرصه پرآشوب جامعه سیاسی ایران بگذارد. اینکه هاشمی رفسنجانی تا چه میزان توانست این فیگور را با خودش این همان کند یا بازنمایی یا بازتابی از امیرکبیر باشد، همچنان محل مناقشه است.

از سویی دیگر، بر کسی پوشیده نیست که تضادها و تعارض های درونی سیدمحمد خاتمی در دولت اصلاحات، دو فیگور تاریخی را که هم عصر و متضاد یکدیگر بوده اند به عرصه سیاست داخلی ایران کشاند: فیگور محمد مصدق، چهره ملی گرایی که ضعف ها و قوت هایش هر از چندی خاتمی را تداعی می کرد و احمد قوام که مشابهت های خاتمی با او باعث شد این چهره تاریخیِ خاموش دوباره پا به عرصه سیاست بگذارد.

اگر هاشمی رفسنجانی خودخواسته امیرکبیر را احضار کرد، احضار احمد قوام و محمد مصدق چندان به اراده خاتمی نبود. احمدی نژاد تلاش کرد با رفتارهای مقتدرانه و عملکردهای یک سویه -همان چیزی که خاتمی در آن ضعف چشمگیر داشت- فیگوری را به نمایش بگذارد که ارجاع تاریخی آشکاری داشت. احمدی نژاد درصدد بود از طریق رحیم مشایی با یادآوری تاریخ ایران باستان و دوران هخامنشیان از خود فیگوری متفاوت ارائه بدهد؛ فیگوری که در تاریخ معاصر ایران یادآور رضاشاه مقتدر است. اگرچه احمدی نژاد از این تمایل به صراحت سخن نگفته بود، اما نشانه هایی از این مدعا وجود دارد.

نشانه هایی که بیش از هر چیز از کاریکاتوریزه شدن رضاشاه به دست احمدی نژاد حکایت دارد. فیگورهای تاریخی اغلب با اراده و خواست چهره های سیاسی پا به میدان می گذارند. البته این فیگورها عمر چندانی ندارند و فیگورهایی تعیین کننده اند که خودانگیخته یا از طریق مردم احضار شوند. اما این احضارها را باید بسیار جدی گرفت؛ چراکه احضار این فیگورها نشانگر نیازی است که ناخودآگاه در ذهن و ضمیر جامعه به وجود آمده است. از این رو، کنکاش در درستی یا نادرستی احضار آنها چندان کمکی به علت وجودی این احضارها نمی کند.

*از کتاب گفت وگوهایی با گئورگ لوکاچ ، ویراستار تئوپینکوس، ترجمه امید مهرگان، نشر ثالث