فرارو- مهدی دهقان؛ 27 شهریور، به مناسبت بزرگداشت شهریار، به نام روز شعر و ادب فارسی نام گذاری شده است. ادبیات فارسی را باید یکی از مهم ترین و زیباترین میراث فرهنگی در سراسر جهان دانست. این میراث فرهنگی، در سایه زبان فارسی پرورش یافته است.

به گزارش فرارو، زیان فارسی پیشینه بسیاری طولانی ای دارد. این زبان که از جمله اولین زبان های تاریخ بشری است، در طول سالیان دچار تغییراتی شده است. با این حال پیوسته ریشه های آن حفظ شده و تا به امروز نیز یکی از پویاترین زبان های بشری بوده است.

در قرن هجدهم میلادی، عده ای از دانشمندان با بذل توجه به زبان های خاموش شده از قبیل لاتین و یونانی و فارسی و... دست به سلسله تحقیقاتی زدند. حاصل این تحقیقات کشف مجموعه زبان هایی بود که امروزه با نام زبان های هندو-اروپایی یا هندو-آریایی شناخته می شوند. همه زبان های زیرمجموعه زبان هندو-اروپایی -که زبان فارسی نیز یکی از آن هاست- با وجود اینکه تا به امروز دستخوش تغییرات زیادی بوده اند، اما همچنان ریشه های مشترکی دارند.

سیر تطور زبان فارسی را می توان به سه دوره فارسی باستان، فارسی میانه و فارسی جدید، تقسیم کرد. زیان های منشعب از فارسی باستان، خود به چهار دسته تقسیم می شوند که همه آن های انشعاب یافته از زبان فارسی باستان هستند؛ این چهار زبان عبارتند از: مادی، سکایی، اوستایی و فارسی باستان. در این بین تنها از زبان های فارسی باستان و زبان اوستایی آثاری به جا مانده و دو زبان دیگر صرف نظر از تعدادی واژه به جامانده- به کلی به فراموشی سپرده شده اند.

زبان سکایی، زبان اقوامی از ایران بود که در شمال و شمال شرقی ایران ساکن بودند. همچنین زبان مادی نیز در بخش هایی از غرب و مرکز ایران، یعنی محلی که مادها در آن ساکن بودند، پویایی داشت. زبان فارسی باستان هم که در بخش های جنوبی ایران، مانند فارس، سخنوران زیادی داشت، نامش را از اقلیمی گرفت که زیست بوم این زبان بود؛ از این زبان، تعدادی کتیبه و سنگ نوشته از دوره های مختلف تاریخی به جا مانده است. زبان اوستایی که از جمله زبان های شرقی ایران بود نیز زبانی است که کتاب مقدس ایرانیان باستان، اوستا، به آن ثبت و ضبط شده است و به همین دلیل آن را زبان اوستایی می نامند. زبان هایی مانند سومری و اکدی و سریانی و عیلامی و آرامی نیز، از دیگر زبان هایی بودند که در دوران باستان و در بخشی از فلات ایران سخنورانی داشتند.

زبان های ایرانی میانه را به دو گروه شرقی و غربی تقسیم می کنند. زبان های ایرانی میانه گروه شرقی، شامل زبان هایی از قبیل: زبان سغدی میانه و زبان سکایی میانه و زبان خوارزمی میانه و زبان بلخی می شوند. در این بین زبان سغدی متعلق به ولایت سغد با مرکزیت سمرقند و بخارا، زبان سکایی متعلق به شمال و شمال غربی، زبان خوارزمی متعلق به خوارزم یعنی شمالی ترین بخش پادشاهی ایران- و زبان بلخی متعلق به بلخ و اطراف آن بوده است.

در دیگر سو زبان های فارسی میانه گروه غربی که به آن ها زبان پهلوی نیز می گویند، شامل زبان هایی از قبیل: زبان پهلوی اشکانی یا پهلوانیک یا پارتیک و زبان پهلوی ساسانی می شود.

زبان های ایرانی جدید به هفده زبان تقسیم می شوند. زبان های پشتو، کردی، آسی، یغنابی، مونجانی، ارموری، کومزاری، زبان های پامیری، بلوچی، تاتی، تالشی، گیلکی، طبری، لری و بختیاری، زبان های ایالت فارسی، زبان های مرکزی ایران از قبیل لاسگردی، سرخه ای و... و زبان فارسی دری، از جمله زبان های فارسی جدید هستند.

در این بین، زبان ترکی آذری است که در دسته زبان های ایرنی قرار نمی گیرد؛ مردم آذربایجان که از اصیل ترین مردمان ایرانی به حساب می روند، پیش از ورود ترکان به ایران به زبان های ایرانی سخن می گفتند و رفته رفته و با همنشینی با اقوام ترک، زبان مردم این ناحیه به ترکی تغییر کرد. در واقع زبان مردم آذربایجان ایران در گذشته، یکی از زبان های ایرانی با نام فهلوی آذری بود که از زبان های هم خانواده زبان های پهلوی، تالشی و تاتی به شمار می رود. همچنین نام آذربایجان از واژه اتروپاتن که برگرفته از نام یکی از سربازان مادی به نام آتروپات است، گرفته شده است.

زبان فارسی دری، از دیرباز زبان مشترک و رسمی ایرانیان بوده است. این زبان، زبانی است که میدان تاخت و تاز آثار درخشان ادبیات ایران را فراهم آورده است. در طول سالیان، اقوام متفاوت ایرانی، زبان فارسی را مقری برای خلق آثار خود دانسته اند و همچنان نیز می دانند.

منابع: تاریخ زبان فارسی، دکتر مهری باقری | تاریخ ایران تا پیش از اسلام، رومن گیرشمن