مهدی زارع در خبرآنلاین نوشت: ساخت جاده شهید کلانتری به عنوان میان گذر دریاچه ارومیه برای تسریع تردد بین تبریز و ارومیه، آغازگر زوال و خشکی دریاچه نبود، ولی به عنوان یک عامل شتاب دهنده بحرانی و برگشت ناپذیر عمل کرده است.

این جاده با تقسیم فیزیکی دریاچه به دو زیرحوضه مجزا، هیدرولوژی آن را اساساً تغییر داد و تاب آوری طبیعی آن را از بین برد. این تقسیم فیزیکی، اثرات سایر عوامل استرس زای مهم تر—در درجه اول استخراج بیش ازحد آب برای کشاورزی و سدسازی رودخانه های تغذیه کننده—را تشدید کرد. نتیجه، فروپاشی نامتناسب و سریع حوضه جنوبی بود که به نوبه خود کل سیستم را با سرعت بیشتری بی ثبات کرد.

احداث پل میان گذر دریاچه ارومیه به سال 1358 و اولین سال پس از انقلاب برمی گردد. خاکریز اولیه تا سال 1367 به طول 11 کیلومتر از طرف ارومیه و 3 کیلومتر از طرف تبریز در وسط دریاچه خاک ریزی شد و حدود 2 کیلومتر وسط این دو، خاک ریزی نشد. در سال 1379 با انجام مطالعات کارشناسی (؟) و تصویب آن و صدور مجوز مربوطه، مجدداً اجرای این پروژه کلید خورد. مشخص نیست که چگونه ملاحظات محیط زیستی در همین سال 1379 نادیده گرفته شد؟ ساخت پل میان گذر دریاچه ارومیه در سال 81 آغاز و سال 87 یک باند از این پروژه به صورت رفت وبرگشت با حضور محمود احمدی نژاد، رییس جمهور وقت، افتتاح شد.

گذرگاه شهید کلانتری، به طول 15 کیلومتر با 1٫2 تا 1٫5 کیلومتر پل، به عنوان یک کریدور حمل ونقل اصلی ساخته شد که استان های آذربایجان شرقی و غربی را به هم متصل کند. وجود فیزیکی آن عملاً دریاچه را به دو توده آبی مجزا و نیمه ایزوله تقسیم کرد. این تقسیم بندی یک تغییر اساسی در هیدرولوژی دریاچه ایجاد کرد. مانع فیزیکی گذرگاه، اختلاط طبیعی و گردش آب و نمک بین دو زیرحوضه را به شدت محدود کرد. این اختلال منجر به سه پیامد اصلی و پایدار شد:

1. عدم تعادل قابل توجه شوری ایجاد شد. بخش جنوبی دریاچه محل ریختن اکثر شاخه های اصلی آب شیرین است. آب نمک آن با گذشت زمان شورتر شد. در مقابل، بخش شمالی که بارندگی کمتری دریافت می کند و تبخیر کمی بیشتری را تجربه می کند، به طور فزاینده ای بیش ازحد شور شد و برای دریافت هرگونه آب از جنوب، به تبادل محدود از طریق گذرگاه متکی بود.

این امر باعث ایجاد یک گرادیان شوری قابل توجه در سراسر دریاچه شد، به طوری که شوری بخش شمالی تا سال 1382 به بیش از 280 قسمت در هزار (ppt) رسید، در حالی که بخش جنوبی 250 ppt بود. شوری ppt بر حسب قسمت در هزار، واحدی برای بیان غلظت نمک های محلول در آب است، که معمولاً مقدار گرم نمک در هر کیلوگرم آب دریاست. به عنوان مثال، شوری متوسط اقیانوس 35 ppt است؛ یعنی در هر 1 کیلوگرم آب دریا، 35 گرم نمک وجود دارد.

2. جریان محدود منجر به اختلاف ارتفاع سطح ثابت بین دو بخش شمالی و جنوبی دریاچه شد، به طوری که بخش جنوبی سطحی تا حدود یک متر بالاتر از بخش شمالی را حفظ کرد. این اختلاف ارتفاع، همراه با گرادیان شوری، جریانی دوجهته را از طریق دهانه های گذرگاه به حرکت درآورد: آب کم چگال تر و شورتر از جنوب با ارتفاع بالاتر به شمال جریان می یافت، در حالی که آب شورتر و چگال تر از شمال به جنوب در ژرفای بیشتر جریان یافت.

3. بازوی جنوبی دریاچه دچار لایه بندی چگالی شد؛ وضعیتی که در آن لایه ای از آب نمک چگال تر در پایین قرار دارد و از لایه بالایی آب کم چگال تر و شورتر جدا می شود. این لایه بندی، گردش و اختلاط داخلی را بیشتر مختل کرد، شورابه ها را به دام انداخت و به تشکیل بیشتر گازهای گلخانه ای مانند متان (CH₄) و دی اکسید کربن (CO₂) در رسوبات انجامید.

در تلاش برای کاهش این عواقب ناخواسته، مطالعات، راه حل های مهندسی شده ای مانند اضافه کردن یک شکاف دوم به گذرگاه را پیشنهاد کرده اند. تحقیقات با استفاده از مدل های دینامیک سیالات نشان داده که پیکربندی گذرگاه به شکل دو دهانه، تبادل آب و نمک را به طور قابل توجهی بهبود می بخشد و نرخ جریان را از جنوب به شمال 185 درصد و از شمال به جنوب 176 درصد در مقایسه با حالت یک شکاف افزایش می دهد.

البته چنین دهانه هایی فقط اثرات محلی دارند و نمی توانند رژیم های کلی هیدرودینامیکی و شوری دریاچه را اصلاح کنند. حتی برخی از محققان اظهار داشته اند که حتی حذف کل گذرگاه برای معکوس کردن آسیب هیدرودینامیکی کافی نخواهد بود.

تقسیم فیزیکی دریاچه ارومیه توسط گذرگاه، به خودی خود باعث خشک شدن دریاچه نشد. در عوض، این امر اساساً سیستم دریاچه را تغییر داد و آن را به طور نامتناسبی در برابر سایر عوامل استرس زای مهم تر آسیب پذیر کرد. پیش از تکمیل این گذرگاه در سال 1387، کاهش جریان ورودی رودخانه منجر به کاهش نسبتاً یکنواخت سطح آب در کل دریاچه شد، و الگوهای گردش طبیعی برای حفظ تعادل پایدار شوری با احداث این گذرگاه به هم خورد.

هنگامی که کاهش دبی رودخانه و مصرف آب کشاورزی تشدید شد، حوضه جنوبی که قبلاً با گذرگاه محدود شده بود، دیگر نمی توانست از حجم حوضه شمالی برای جبران کسری عظیم آب خود استفاده کند. این پویایی منجر به فروپاشی شتابان و نامتناسب نیمه جنوبی دریاچه شد، که سال ها قبل از بخش شمالی به یک دشت نمکی تبدیل شد. این زنجیره وقایع نشان می دهد که گذرگاه به عنوان یک تقویت کننده حیاتی عمل کرده و فاجعه تمام عیار را تسریع کرده است.