اقتصاد ایران در شرایط نه جنگ، نه صلح گرفتار شده است. وضعیتی خاکستری، که نه از آرامش دیپلماتیک برخوردار است و نه درگیر جنگی تمام عیار.

به گزارش اقتصاد 24، از این رو اقتصاد کشور را در موقعیتی شکننده و پرهزینه قرار داده است؛ موقعیتی که در آن نه امکان جذب سرمایه خارجی وجود دارد، نه چشم انداز روشنی برای صادرات و نه ثباتی در بازار های داخلی. در چنین فضایی، دولت ناگزیر به اتخاذ سیاست هایی شده که یادآور اقتصاد کوپنی و تنظیم گری شدید دهه های گذشته است.

اظهارات اخیر وزیر کشور درباره دستور رییس جمهور مبنی بر پرداخت بخشی از هزینه نان توسط دولت، به منظور جلوگیری از افزایش قیمت بیش از توان مردم، یکی از نشانه های بارز این بازگشت است. نان، به عنوان یکی از اصلی ترین کالا های سبد مصرفی خانوار، همواره در مرکز سیاست های حمایتی دولت ها قرار داشته است. اما آنچه این بار اهمیت دارد، نه فقط حمایت از قیمت نان، بلکه نشانه ای از تغییر رویکرد دولت در مواجهه با بحران معیشت است؛ تغییری که می تواند به احیای سازوکار های توزیع کوپنی، سهمیه بندی کالاها و بازگشت به اقتصاد دولتی منجر شود.

اقتصاد ایران در سال های اخیر با مجموعه ای از بحران های هم زمان مواجه بوده است: تحریم های گسترده، کاهش درآمد های نفتی، نوسانات شدید ارزی، تورم بالا و افت قدرت خرید مردم. در کنار این عوامل، بی ثباتی در روابط بین الملل و بلاتکلیفی در مذاکرات هسته ای، فضای تصمیم گیری اقتصادی را به شدت محدود کرده است. وضعیت نه جنگ، نه صلح به معنای آن است که کشور در حالت آماده باش دائمی قرار دارد، بدون آن که بتواند از مزایای صلح بهره مند شود یا با هزینه های جنگ کنار بیاید. این وضعیت، دولت را به سمت سیاست های اضطراری سوق داده است؛ سیاست هایی که در آن، کنترل قیمت ها، توزیع یارانه ها و مداخله مستقیم در بازار، جایگزین سازوکار های بازار آزاد شده اند.

از سوی دیگر، تجربه تاریخی نشان داده که اقتصاد کوپنی در شرایط تحریم و بحران می تواند به ابزاری برای کنترل نارضایتی اجتماعی تبدیل شود. دولت ها در چنین مواقعی تلاش می کنند با توزیع کالا های اساسی، حفظ قیمت های کنترل شده و ارائه یارانه های مستقیم، از شدت اعتراضات بکاهند؛ اما این سیاست ها، اگر بدون اصلاحات ساختاری و چشم انداز خروج از بحران اجرا شوند، تنها به تعمیق رکود و گسترش وابستگی به دولت منجر خواهند شد.

مرتضی افقه، اقتصاددان در پاسخ به اینکه آیا احتمال بازگشت به اقتصاد دهه 60 در شرایط نه جنگ نه صلح، وجود دارد؟ به اقتصاد 24 گفت: ما ناچار شده ایم به اقتصاد دهه 60 برگردیم. اگر انتقادی هست باید به سمت کسانی باشد که شرایط را به آن دوره برگرداندند؛ بنابراین اقتضای شرایط جنگی و اکنون که در شرایط نه صلح و نه جنگ به سر می بریم، که به مراتب بدتر از جنگ است، این است که دولت تمام قد از طبقات و گروه هایی که در این شرایط آسیب می بینند، حمایت کند. بر خلاف دیدگاه هایی که بر برخی حاکم است که چرا به سیاست های دهه 60 بازمی گردیم، باید از کسانی که مملکت را دوباره به آن دوران برگرداندند انتقاد کنیم. حال با یک معیار، روش ها، تکنیک و سیاست های جدیدی که کارآتر از آن دوره باشد را ناچاریم در پیش گیریم.

وی ضمن بیان اینکه اصل سیاست باید حمایت از افرادی باشد که بیشترین آسیب را در این شرایط می بینند، افزود: توزیع کالا، حمایت از اقشار کم درآمد از طریق کوپن، جیره بندی و پرداخت یارانه یک روش معقول برای حمایت از مردم در شرایط سخت است. این سیاست حتی در کتب علمی اقتصاد که ما در دانشگاه تدریس می کنیم، وجود دارد. اول باید بپذیریم شرایط ویژه است و در شرایط ویژه، سیاست های ویژه باید اعمال شود.

افقه ادامه داد: متاسفانه مشتی اقتصادخوانده در مملکت داریم که چشمانشان را بسته اند و فکر می کنند ما یک کشور اروپایی آزاد با اقتصاد آزاد هستیم و توزیع کالا باید بر اساس مکانیسم قیمت ها باشد. در حالی که وقتی شرایط جنگی است، اقشار کم درآمد جامعه دچار آسیب و در مقابل گروه ویژه ای از درآمد های بسیار بالا برخوردار می شوند. در این شرایط دولت حتما باید وارد شود و از طریق افزایش مالیات از طبقات اقتصادی بالا و توزیع آن در بین اقشار کم درآمد، دخالت کند. سیاست های رایج در در دوره های جنگ، محاصره و خشکسالی سیاست هایی کاملا مشخصی هستند که دولت در ابتدا وارد می شود و دخالت می کند، توزیع کالا های اساسی مورد نیاز مردم را برعهده می گیرد و در مرحله بعد شیوه هایی ماننده جیره بندی، کوپن، تعیین سقف قیمت و پرداخت یارانه را اجرا می کند.

این اقتصاددان در پاسخ به اینکه به کارگیری چنین سیاست هایی در بلندمدت تبعات منفی بر اقتصاد کشور نخواهد داشت؟ به اقتصاد 24 گفت: قطعا تبعات منفی دارد ولی نباید بلندمدت طول بکشد. در بلندمدت باید به سمت افزایش تولید برویم. برای افزایش تولید باید شرایط سرمایه گذاری در داخل فراهم و روابط تجاری ما با خارج برقرار شود. به خصوص برای کشوری مثل ایران که انقدر به تجارت خارجه وابسته است.

وی تصریح کرد: الان تولید داخل ما به واردات وابسته است و 80 درصد واردات ما کالا های سرمایه ای و واسطه ای هستند که در تولیدات، صنایع و کشاورزی مورد استفاده قرار می گیرند؛ بنابراین هرگونه اختلالی که در روابط سیاسی و اقتصادی ما با کشور های دنیا، به خصوص کشور های پیشرفته که بخش قابل توجهی از تکنولوژی های مورد نیاز ما را تامین می کنند، ایجاد شود، تولید هم دچار مشکل می شود. از سوی دیگر ناکارآمدی های اجرایی، مدیریتی و سیاستی به تولید ضربه می زند. از این رو تا زمانی که تولید ملی افزایش و توزیعش بهبود پیدا نکند، کشور به ناچار از این سیاست ها استفاده می کند.

افقه ضمن بیان اینکه این شرایط غیرعادی است که ما را به انجام سیاست های غیرعادی وادار کرده است، عنوان کرد: بنابراین اگر قرار است انتقادی بکنیم نه از سیاست ها که از افراد است. باید بگوییم چرا وضعیت کشور را به اینجا رسانده اید که ما به یک سری سیاست های غیرمعمول برگردیم. اصل سیاست غلط نیست بلکه اصل حکمرانی است که کشور را به این روز رسانده تا به جیره بندی و کوپن روی بیاوریم. ایده آل این است که مردم تولید کنند، صاحب درآمد باشند و به دولت نیاز نداشته باشند. در مقابل دولت هم فرصت های شغلی ایجاد کند، زمینه ها را برای سرمایه گذاری فراهم کند، مانند همه کشور های دنیا دولت از افراد ثروتمند پول بگیرد و از کسانی که قادر به کار کردن نیستند، حمایت کند.