فرارو- سه شنبه 25 شهریور 1320 روزنامه اطلاعات خبر پذیرش استعفای رضا شاه در مجلس را منتشر کرد اما این موضوع هم مانع نشد تا تهران در فردای آن روز به اشغال نیروهای متفق درنیاید.

به گزارش فرارو، تهران، پایتخت پرتلاطم و نماد قدرت رضاشاه، در آن روزهای بحرانی به صحنه ای از هرج ومرج، وحشت و تغییر ناگهانی تبدیل گردید. این رویداد، که ریشه در پیچیدگی های جنگ جهانی دوم داشت، تهران را برای چند سال به آوردگاه بحران های اقتصادی و اجتماعی بدل کرد.

ایران در آغاز جنگ جهانی دوم، در شهریور 1318 (سپتامبر 1939)، بی طرفی خود را اعلام کرده بود. رضاشاه، که از کودتای 1299 به قدرت رسیده و در 1304 تاج شاهی بر سر گذاشته بود، تلاش می کرد تا با سیاست "تعادل" بین قدرت های بزرگ، استقلال کشور را حفظ کند. اما روابط نزدیک ایران با آلمان نازی، که بیش از 40 درصد واردات ایران را تأمین می کرد، متفقین را به وحشت انداخت. آلمان ها مستشاران فنی، مهندسان و جاسوسانی در ایران داشتند که به استخراج نفت، ساخت راه آهن و صنایع کمک می کردند. بریتانیا، که کنترل میادین نفت خوزستان را در دست داشت، و شوروی، که در جبهه شرقی علیه هیتلر در حال عقب نشینی بود، ایران را به عنوان "پل پیروزی" می دیدند: مسیری امن برای انتقال تسلیحات، نفت و آذوقه از خلیج فارس به قفقاز و جبهه های شوروی.

در تیر 1320، پس از حمله آلمان به شوروی (عملیات بارباروسا)، لندن و مسکو به تهران اولتیماتوم دادند که سریعا مستشاران آلمانی را اخراج کند. رضاشاه، که به پیروزی آلمان باور داشت و از نفوذ بریتانیا و شوروی بر ایران هراس داشت، تنها 148 آلمانی را اخراج کرد در حالی که صدها تن دیگر پنهان مانده بودند. متفقین، که از قرارداد 1921 ایران-شوروی (اجازه عبور نیروهای روسی در صورت تهدید از جنوب) آگاه بودند، اشغال ایران را به این وسیله توجیه کردند. هدف اصلی تأمین "کریدور پارسی" برای ارسال بیش از 5 میلیون تن کمک به شوروی، حفاظت از نفت جنوب و خنثی سازی نفوذ نازی ها بود.

ساعت 4 بامداد سوم شهریور، بمب افکن های شوروی تبریز، رشت و بندر انزلی را بمباران کردند، در حالی که نیروهای بریتانیایی از عراق و خلیج فارس به شوشتر و اهواز یورش بردند. ارتش 300 هزار نفری رضاشاه، که بیشتر برای سرکوب داخلی ساخته شده بود، در برابر تانک ها و هواپیماهای مدرن متفقین، مانند برف زیر آفتاب ذوب شد. فرماندهان، از ترس مجازات، پست های خود را رها کردند و به تهران گریختند. سپهبد رزم آرا، در ستاد کل، عدم آمادگی را گزارش داد، اما رضاشاه خشمگین شد و گزارش را نادیده گرفت.

تا 9 شهریور، شوروی آذربایجان و گیلان را اشغال کرده بود و بریتانیا خوزستان را. رضاشاه، که ابتدا به قم فرار کرده بود، به تهران بازگشت و دستور مقاومت داد اما این دستور نمادین بود. او می دانست که ادامه جنگ، تهران را به ویرانه ای مانند استالینگراد تبدیل می کند. در 16 شهریور (7 سپتامبر)، نیروهای شوروی به قزوین رسیدند و بریتانیا به همدان. وحشت در کاخ های تهران موج می زد: خانواده سلطنتی، درباریان و ثروتمندان، چمدان هایشان را بستند و به فکر فرار افتادند. با وجود این روزنامه اطلاعات در 19 شهریور مقاله ای نوشت که بوی طرفداری از محور را می داد و این متفقین را به خشم آورد. آن ها این موضوع را به خواست و اراده رضاشاه نسبت دادند و از همینجا زمزمه اشغال تهران بلند شد.

دولت رجبعلی منصور در 3 شهریور سقوط کرد و محمدعلی فروغی (ذکاءالملک) نخست وزیر شد. فروغی به سرعت با متفقین وارد مذاکره شد تا بی طرفی ایران را خاطرنشان کند. در 23 شهریور، سفیر شوروی (اسمیرنوف) و وزیر مختار بریتانیا (بولارد) اولتیماتوم دادند که رضا شاه باید تا ظهر 26 شهریور استعفا کند، وگرنه تهران اشغال و سلطنت پهلوی نابود خواهد شد.

رضاشاه، که نتوانسته بود آمریکایی ها را به میانجگری بکشاند، چاره ای جز استعفا ندید. در 25 شهریور، در کاخ سعدآباد، استعفانامه ای دست نویس نوشت: "به موجب این، از سلطنت کناره گیری می کنم و سلطنت را به ولیعهد می سپارم." مجلس در همان روز، با حضور فروغی، استعفای رضا و تاجگذاری محمدرضا (22 ساله) را اعلام کرد. متفقین این انتقال قدرت را پذیرفتند، اما رضا را به عنوان "دوست آلمان" تبعید کردند.

30 شهریور، رضاشاه تهران را ترک کرد. صبح زود، با قطار سلطنتی به سمت اصفهان رفت همراه با اشرف پهلوی و چند درباری. این خروج، نه باشکوه، بلکه در سکوت و ترس بود. از اصفهان به یزد، کرمان و سپس بندرعباس رفت، جایی که بریتانیایی ها او را سوار کشتی "پروب" کردند و به موریس (جزیره ای در اقیانوس هند) تبعید نمودند. بعدها به ژوهانسبورگ آفریقای جنوبی منتقل شد، جایی که در تیر 1323 (ژوییه 1944) در تنهایی و بیماری درگذشت.

تهران در آن شهریور، شهری در آستانه فروپاشی بود. با نزدیک شدن متفقین، حکومت نظامی اعلام شد. مردم حق خروج از خانه نداشتند، خیابان ها خالی و پر از شایعه. ثروتمندان به جنوب فرار می کردند، در حالی که بمباران های احتمالی، وحشت ایجاد کرده بود. 26 شهریور، با وجود استعفای رضا، نیروهای شوروی و بریتانیا وارد تهران شدند. شهر بدون مقاومت اشغال شد، سربازان روسی و انگلیسی در خیابان های لاله زار و میدان بهارستان مستقر شدند، و کاپیتولاسیون (مصونیت قضایی) به آن ها اعطا گردید.

اوضاع بحرانی بود، کمبود آذوقه، تورم وحشتناک (نان از 1 قران به 10 ریال رسید)، و ورود هزاران سرباز خارجی که قحطی و ناامنی را تشدید کرد. مهاجران لهستانی (بیش از 100 هزار نفر) به تهران سرازیر شدند، و غارت اموال توسط اشغالگران رایج شد. گزارش های متفرقه و جسته و گریخته از رواج شدید دزدی و حتی جرایم خشن در اثر قحطی خبر می دهند. مرگ و میر در تهران به ویژه در حواشی افزایش چشمگیری داشت و حتی شیوع برخی بیماری های همه گیر نیز گزارش شده است.

اشغالگران سعی می کردند مناطق مرکزی شهر را برای پنهان کردن پیامدهای اشغالگری خود در کنترل داشته باشند اما عملا نه برای حاشیه و اطراف تهران اهمیتی قائل بودند و نه برای دیگر نقاط ایران. نتیجه نیز چیزی جز یک فاجعه بزرگ و کشتار تعداد قابل توجهی از ایرانیان در نتیجه قحطی نبود.

کنفرانس تهران در آذر 1322 (1943)، با حضور روزولت، چرچیل و استالین، تضمین خروج متفقین پس از جنگ را داد اما این وعده تا 1325 عملی نشد.