در میانه بن بست دیپلماتیک و تداوم فشارهای غرب علیه ایران و در شرایطی که کمتر از دو هفته تا بازگشت تحریم های شورای امنیت علیه ایران باقی مانده، بار دیگر بحث میانجیگری کشورهای ثالث در پرونده هسته ای ایران به صدر اخبار باز گشته است. این بار دوحه و وین، دو پایتختی که سابقه نقش آفرینی در مذاکرات هسته ای را دارند، بار دیگر نامشان به عنوان میانجی های بالقوه بر سر زبان ها افتاده است. واشنگتن تایمز مدعی شده قطر قصد دارد میان تهران و واشنگتن نقش واسطه را بازی کند و بلومبرگ نیز گزارش داده اتریش در پی احیای جایگاه تاریخی خود به عنوان میزبان و تسهیلگر مذاکرات هسته ای است.

به گزارش شرق، در سال های گذشته، از عمان و ژاپن گرفته تا قطر، عربستان، ترکیه و حتی نروژ هر کدام در مقاطعی به عنوان واسطه های احتمالی مطرح شدند. عمان در دوره های مختلف توانست پیام های محرمانه میان ایران و آمریکا را منتقل کند و قبل از تجاوز اسراییل نیز میزبان پنج دور گفت وگوی تهران - واشنگتن بود؛ قطر در پرونده تبادل زندانیان میان تهران و واشنگتن در دولت بایدن به نتیجه ملموسی رسید و اتریش با میزبانی مذاکراتی که به برجام منتهی شد، به کانون دیپلماسی هسته ای تبدیل شد. اکنون نیز در شرایطی که تحولات منطقه ای و فشارهای غربی فضای مذاکرات را بیش از پیش پیچیده کرده است، دوحه و وین دوباره در پی تکرار موفقیت های گذشته خود هستند.

با این حال، سؤالی کلیدی مطرح است که آیا در فضایی که نه تنها اراده سیاسی لازم از سوی طرف های غربی دیده نمی شود، بلکه تحولات امنیتی و تنش های فزاینده شرایط را دشوارتر کرده است، میانجیگری کشورهایی همچون قطر و اتریش می تواند مسیر بن بست دیپلماسی هسته ای را باز کند؟ پاسخ به این پرسش مستلزم بررسی دقیق تر انگیزه های این کشورها، تحولات اخیر و محدودیت های موجود در مسیر مذاکرات است.

تحولات ماه های اخیر باعث شده فضای دیپلماتیک پیرامون پرونده هسته ای ایران بیش از گذشته ملتهب شود. از زمان جنگ 12روزه ژوئن که به تجاوز اسراییل علیه ایران منجر شد، نه تنها مسیر گفت وگوها متوقف شد بلکه فضای بی اعتمادی به شکل چشمگیری افزایش یافت. در پایان آگوست نیز تروییکای اروپایی شامل فرانسه، آلمان و بریتانیا مکانیسم بازگشت تحریم های شورای امنیت علیه ایران را فعال کردند؛ اقدامی که می تواند تحریم های تحت حمایت سازمان ملل را بار دیگر علیه تهران بازگرداند و به فشارهای اقتصادی و سیاسی موجود بیفزاید.

در چنین شرایطی، کشورهای میانجی با چالش های بزرگی مواجه هستند. در حالی که از عمان و ژاپن تا عربستان و حتی نروژ در مقاطع مختلف برای احیای مسیر دیپلماسی تلاش کردند، اکنون بار دیگر نام قطر و اتریش مطرح شده است. دوحه به دلیل روابط متوازن با تهران و واشنگتن و سابقه موفقیت در پرونده تبادل زندانیان، و وین به دلیل نقش تاریخی خود در میزبانی مذاکرات هسته ای، هر دو ظرفیت بالقوه ای برای میانجیگری دارند.

اما تجربه نشان داده که در غیاب اراده سیاسی واقعی از سوی قدرت های اصلی، حتی میانجیگری فعال ترین کشورها نیز نمی تواند مسیر مذاکرات را به نتایج ملموس برساند. تحولات اخیر نشان می دهد که غرب به ویژه پس از حملات اسراییل، بیشتر بر فشار و تهدید تأکید دارد تا بر گفت وگو و توافق. در چنین فضایی، تلاش میانجی ها اگرچه می تواند مسیر ارتباطات غیررسمی را باز نگه دارد، اما بعید است بتواند به توافقی پایدار منتهی شود، مگر آنکه تحولی بنیادین در مواضع قدرت های اصلی شکل بگیرد.

هر کشوری که امروز در نقش میانجی ظاهر می شود، علاوه بر اهداف فوری مانند تسهیل مذاکرات، در پی تقویت وزن دیپلماتیک خود در سطح منطقه ای و جهانی است. وین با میزبانی از سازمان های بین المللی همچون آژانس بین المللی انرژی اتمی و سازمان امنیت و همکاری اروپا، سال هاست که خود را به عنوان یک قطب دیپلماتیک در کنار بروکسل (پایتخت بلژیک) در اتحادیه اروپا معرفی کرده است. میزبانی مذاکراتی که به برجام منتهی شد و سپس تلاش های مکرر برای احیای این توافق، جایگاه ویژه ای برای اتریش در پرونده هسته ای ایران ایجاد کرد. اکنون نیز وین با تکیه بر همین سابقه و نزدیکی به مراکز تصمیم گیری اروپایی، در تلاش است دوباره نقش کلیدی در این پرونده ایفا کند.

در سوی دیگر، قطر با روابط گسترده در منطقه و ارتباطات نزدیک با آمریکا و ایران، تلاش می کند خود را به عنوان میانجی اصلی در منازعات مختلف معرفی کند. تجربه موفق دوحه در توافق تبادل زندانیان میان تهران و واشنگتن در دولت بایدن، انگیزه این کشور را برای ایفای نقشی پررنگ تر در پرونده هسته ای ایران تقویت کرده است.

اما این تلاش ها صرفاً به انگیزه های دیپلماتیک محدود نمی شود. در سطح منطقه ای، رقابت شدیدی میان کشورهای عربی برای میزبانی و میانجیگری در منازعات منطقه ای شکل گرفته است. مصر هفته گذشته میزبان توافق میان ایران و آژانس بین المللی انرژی اتمی بود و این موضوع به طور طبیعی انگیزه مضاعفی برای قطر ایجاد کرده تا با ورود فعالانه تر به پرونده هسته ای، جایگاه خود را به عنوان بازیگر اصلی در این عرصه تثبیت کند.

از سوی دیگر، تجربه میانجیگری عمان در سال های گذشته نشان داده که میزبانی موفق مذاکرات می تواند به تقویت وجهه بین المللی یک کشور و افزایش نقش آن در معادلات منطقه ای منجر شود. همین تجربه باعث شده که دوحه و وین اکنون با جدیت بیشتری در پی بازگرداندن میز مذاکرات هسته ای به پایتخت های خود باشند؛ هرچند موفقیت در این مسیر، بیش از هر چیز به اراده سیاسی طرف های اصلی مناقشه بستگی دارد.

هر بار که بحث مذاکره و احیای برجام مطرح می شود، به طور طبیعی موجی از خبرسازی ها و گزارش های رسانه ای درباره ورود کشورهای مختلف برای میانجیگری به راه می افتد. اکنون نیز واشنگتن تایمز مدعی است ایران به دنبال استفاده از میانجی های قطری برای آغاز دوباره مذاکرات با آمریکاست. با این حال، تجربه سال های گذشته نشان داده که این گمانه زنی ها اغلب بیش از آنکه بازتاب تحولات واقعی باشد، ناشی از تلاش رسانه ها و برخی بازیگران سیاسی برای شکل دهی به فضای افکار عمومی است.

واقعیت این است که هرگونه مذاکره جدی با موانع متعددی روبه روست. از یک سو، خواسته های آمریکا برای توقف کامل غنی سازی و نیز شروط غیرهسته ای از نگاه برخی گروه های سیاسی در ایران غیرقابل پذیرش است و از سوی دیگر، فشارهای فزاینده غرب و تحولات امنیتی اخیر، فضای اعتماد لازم برای آغاز گفت وگوهای سازنده را تضعیف کرده است. همین مسئله باعث شده که حتی در صورت آغاز مذاکرات، رسیدن به توافقی جامع و پایدار بسیار دشوار به نظر برسد.

از نگاه برخی کارشناسان، بازگشت خبرهای مربوط به میانجیگری کشورهایی مانند قطر و اتریش بیشتر بازتاب تلاشی است برای زنده نگه داشتن امید به دیپلماسی در فضایی که عملاً اراده سیاسی لازم برای توافق دیده نمی شود. در چنین شرایطی، مذاکرات احتمالی اگر هم آغاز شود، بیش از آنکه به توافقی واقعی منجر شود، ممکن است صرفاً به مدیریت موقت بحران و جلوگیری از تشدید بیشتر تنش ها محدود بماند.

اکنون پرونده هسته ای ایران در نقطه ای قرار گرفته که صرف نظر از اینکه میزبان مذاکرات کدام کشور باشد، نبود اراده سیاسی در میان قدرت های اصلی مانع از پیشرفت واقعی گفت وگوها شده است. تروییکای اروپایی و آمریکا با فعال سازی مکانیسم بازگشت تحریم ها در پایان آگوست و در دو هفته تا بازگشت تحریم های شورای امنیت، عملاً فضای جدیدی از فشار و تهدید را علیه ایران ایجاد کرده اند. در چنین فضایی، حتی اگر قطر یا اتریش بتوانند میزبان مذاکرات باشند، بعید است این گفت وگوها در دو هفته آینده که مهلت بازگشت قطع نامه ها رو به پایان است، به توافقی جدی منجر شود.

از سوی دیگر، تحولات امنیتی اخیر، از جمله جنگ ژوئن و حملات اسراییل علیه ایران، فضای بی اعتمادی را به شکل بی سابقه ای افزایش داده است. در چنین شرایطی، ایران هرگونه مذاکره ای را مشروط به تضمین های جدی برای عدم تکرار این حملات می داند؛ شرطی که بعید است غربی ها در مقطع فعلی حاضر به پذیرش آن باشند. افزون بر آن به هیچ وجه منطقی نیست که تهران شروط غیرهسته ای غرب را به مذاکرات هسته ای گره بزند.

کارشناسان معتقدند که برای خروج از این بن بست، قبل از هر چیز باید اراده سیاسی واقعی در سطح قدرت های بزرگ شکل بگیرد. بدون این اراده، حتی میانجیگری فعال کشورهایی مانند عمان، قطر، اتریش یا هر کشور دیگری نمی تواند مسیر دستیابی به توافقی پایدار را هموار کند. تجربه برجام نشان داد که وقتی قدرت های بزرگ بر سر توافقی جدی هم نظر باشند، میانجیگری کشورها می تواند نقش تسهیلگر داشته باشد؛ اما در غیاب این توافق اولیه، هیچ کشوری به تنهایی قادر به تغییر معادلات نخواهد بود.

به همین دلیل، چشم انداز مذاکرات در کوتاه مدت چندان امیدوارکننده به نظر نمی رسد. بازگشت احتمالی تحریم های سازمان ملل، فشارهای فزاینده غرب و تحولات امنیتی منطقه ای همگی دست به دست هم داده اند تا مسیر دیپلماسی بیش از پیش پیچیده و مبهم شود. در این میان، تلاش های قطر و اتریش اگرچه می تواند مسیر گفت وگوها را باز نگه دارد، اما بعید است در مقطع فعلی به توافقی جامع و نهایی منجر شود.