نرخ فرونشست زمین در بخش هایی از مناطق شهری استان اصفهان تا 3برابر آنچه در تهران رخ می دهد، شدت گرفته و اصفهان اکنون به لحاظ تعداد شهرهای درگیر فرونشست ، خطرناک ترین استان کشور است؛ به طوری که 31شهر آن از جمله شهر اصفهان در معرض عوارض ثانویه فرونشست قرار دارد.

به گزارش دنیای اقتصاد، ابعاد جمعیت در خطر، سهم بالای این استان در فعالیت های اقتصادی و همچنین کلکسیونی از آثار و بناهای تاریخی، فرهنگی و هنری در نصف جهان ایجاب می کند، دولت برخلاف رویه یکی دو دهه اخیر -که همواره برابر پیشروی فرونشست، تسلیم بود- این بار اقداماتی اضطراری برای مهار مرگ زمین انجام دهد.

استاندار اصفهان می گوید فرونشست از زلزله خاموش به آتش فشان در حال فوران جهش کرده است. با این حال، برخی مسئولان نسبت به شیوه مهار این پدیده ناشی از سیاست های نادرست، در تله ذهنی گیرافتاده اند.

در این زمینه، 4صاحب نظر علوم زمین و شهری، 8 راهکار فوری برای کاهش فرونشست معرفی کردند که مهم ترین آن، تعیین تکلیف آب بالادست زاینده رود است.

خطرناک ترین نوع فرونشست زمین در استانی جریان دارد که دومین سهم را در تولید ناخالص داخلی به قیمت پایه روز بدون احتساب نفت کشور داشته، یکی از مقاصد اصلی گردشگری داخلی و خارجی که جمعیت بیش از 5میلیون نفری را در خود جای داده است.

در این شرایط باور به عدم وجود راهکار اضطراری برای حل چالش فرونشست زمین در اصفهان در عین حال که عدم انجام اقدام ضروری از سوی مسوولان کشوری را توجیه پذیر می کند؛ امید به مهار فرونشست در سایر شهرهای کشور و به خصوص پایتخت را که در سال های اخیر با فرونشست خزنده مواجه هستند را از میان می برد. این در حالی است که مهار فرونشست اصفهان با تکیه بر راهکارهای ارائه شده از سوی کارشناسان قابلیت تبدیل شدن به الگوی کشوری را دارد.

در این گزارش در گفت وگو با 4 صاحب نظر علوم زمین و 2 مقام مسوول راهکارهای مهار فرونشست زمین در اصفهان و در واقع برون رفت از تله ذهنی غیرقابل حل بودن فرونشست بررسی شد. درحالی مساله فرونشست تبدیل به یکی از دغدغه های اصلی این روزهای کشور شده است که کارشناسان تاکید دارند بحران فرونشست نوک کوه یخ ابر بحرانی بزرگ تر یعنی مردن حوضه های آبخیزی در کشور است، موضوعی که تحقق آن تهدیدی برای تمدنی چند هزارساله به شمار می رود.

فرونشست زمین نتیجه برداشت بیش از حد از منابع آبی زیرزمینی است. طی سال های گذشته افزایش حجم کشاورزی در اطراف اصفهان، خشک شدن زاینده رود و کاهش بارش ها باعث افزایش برداشت آب از منابع زیرزمینی شد و این عوامل فرونشست زمین را در این شهر رقم زد. فرونشست در سایر شهرهای کشور نیز به دلایل مشابه و در نتیجه برداشت بیش از حد آب از منابع زیرزمینی و ضربه به آبخوان ها ایجاد شده است.

متخصصان علوم زمین و پژوهشگران بحران فرونشست؛ 8 راهکار ویژه برای مهار فرونشست در اصفهان معرفی کردند که عبارتند از: مهار برداشت آب از 4هزار چاه تعبیه شده در حریم 400 متری زاینده رود؛ تعیین تکلیف 1200 بند آبگیر در بالادست زاینده رود؛ کنترل برداشت آب از چاه های مجاز شهر با نصب کنتور؛ تعیین تکلیف کشاورزی با راندمان پایین وعدم صرفه اقتصادی؛ همچنین مدیریت مصرف آب در تمامی سطوح به خصوص بخش کشاورزی؛ مهار برداشت آب از چاه ها برای ویلاها؛ مدیریت مصرف آب خاکستری در صنایع با هدف بازگشت آن به سفره های زیرزمینی؛ مقاوم سازی ابنیه در معرض بیشترین خطر.

وضعیت فرونشست در استان اصفهان و به خصوص شهر اصفهان به مرز بحران رسیده است. به گفته استاندار، دیگر از فرونشست نمی توان به عنوان زلزله خاموش اصفهان یاد کرد؛ چرا که این پدیده تبدیل به آتش فشانی فعال برای این شهر شده است. در حال حاضر حداقل 14 استان کشور با پدیده فرونشست بحرانی مواجه هستند که در این میان اصفهان به لحاظ نرخ فرونشست سالانه در رتبه دوازدهم قرار دارد. با این وجود این استان به دلیل تعدد شهرهای درگیر، نزدیکی محل های فرونشست با محل های تمرکز جمعیتی، اماکن تاریخی و زیرساخت ها، درگیرترین استان کشور با پدیده فرونشست است.

مهدی جمالی نژاد استاندار اصفهان در خصوص وضعیت فرونشست در این استان گفت: در حال حاضر نرخ فرونشست سالانه در این استان به 15 تا 18سانتی متر رسیده است، 31 شهر این استان با پدیده فرونشست مواجه هستند و این بحران از زلزله ای در کمین تبدیل به آتش فشانی فعال شده که در حال بلعیدن مناطق شهری است. در حال حاضر حدود یک میلیون نفر در اصفهان در خطر مواجه به آسیب فرونشست مواجه هستند. با این وجود استاندار اصفهان معتقد است که جلوگیری از فرونشست زمین در این استان به سادگی میسر نیست.

توصیفات استاندار اصفهان از وضعیت فرونشست در این استان و به خصوص شهر اصفهان نشان از آن دارد که این موضوع از بحرانی منطقه ای تبدیل به بحرانی ملی شده است. استان اصفهان 6.5 درصد تولید ناخالص داخلی بدون احتساب نفت بر پایه داده های سال 1400 را به خود اختصاص داده که این میزان بیشترین سهم یک استان از تولید ناخالص داخلی پس از استان تهران است. در عین حال اصفهان یکی از قدیمی ترین و تاریخی ترین شهرهای ایران با بیشترین آثار تاریخی ثبت شده جهانی است.

این استان با جمعیت حدودی 5.2میلیون نفری سومین استان پرجمعیت کشور بوده و تمامی ویژگی های یاد شده باعث می شود که فرونشست زمین در این استان مرکزی به لحاظ ملی دارای اهمیت باشد؛ بنابراین انتظار می رود که مدیران و مسوولان کشوری برای حل ابربحران فرونشست اصفهان چاره اندیشی کنند.

در عین حال رسیدن به راهکاری قابل اجرا برای مهار فرونشست زمین در اصفهان از آنجا ضرورت دارد که تحقق این موضوع می تواند تبدیل به الگویی ملی برای سایر شهرهای کشور که درگیر این بحران هستند، باشد. با وجود این باور به عدم امکان حل بحران فرونشست اصفهان تله ذهنی است که امکان اقدام علمی و عملی در این زمینه را از میان می برد.

علی بیت اللهی، زمین شناس ایرانی و صاحب نظر مخاطرات زمین در خصوص راهکارهای حل فرونشست زمین در استان اصفهان گفت: احیای زاینده رود ضرورتی غیرقابل حذف برای حل چالش فرونشست زمین در اصفهان است. در حال حاضر بخش قابل توجهی از آب زاینده رود از طریق 1200 آب بند صرف آبیاری باغات و اراضی اطراف این رود می شود. این در حالی است که کشاورزی در کشور راندمان پایینی دارد. در این شرایط اگر جریان آب در رودخانه زاینده رود احیا شود؛ بخشی از این آب از بستر رودخانه جذب خاک شده و از تبخیر آب های سطح جلوگیری کرده و از فرونشست بیشتر زمین ممانعت می شود.

حامد صادقی عضو هیات علمی دانشگاه صنعتی شریف معتقد است که مدیریت منابع آبی در تمامی بخش ها راهکار اصلی توقف فرونشست زمین در کشور است. این مدیریت منابع آبی باید در تمامی حوزه ها از جمله بخش خانگی، صنعتی و کشاورزی انجام شود.

وی تاکید کرد که تغییر الگوی کشت انواع محصولات و تطبیق آن با استاندارد جهانی برای پایان بحران فرونشست زمین در کشور ضروری است، بخش کشاورزی بیشترین سهم را از مصرف آب در کشور به خود اختصاص داده؛ بنابراین بدون تغییر الگوی کشت از غرقابی به شیوه های نوین، مرگ آبخوان ها رقم خواهد خورد و تبعات آن گریبانگیر مردم خواهد شد.

صادقی گفت: در چارچوب مهندسی می توان راهکارهای موقتی را برای مقاوم سازی ساختمان ها یا پل ها انجام داد؛ اما این دست اقدامات جلوی این پدیده را نمی گیرد، این در حالی است که خشک شدن آبخوان ها زیست بوم را تهدید می کند.

بهرام نادی متخصص ژئوتکنیک و عضو کارگروه فرونشست اصفهان تاکید کرد که فرونشست زمین در اصفهان و دیگر شهرها را می توان به عنوان تب یک بیمار یاد کرد؛ تب اگرچه برای بیمار دردسرساز است، اما این تب بیماری نیست، تب نشانه ای از بیماری مزمن است. اگرچه فرونشست زمین چالش های متعددی را ایجاد می کنداما این فرونشست اصل مشکل نیست، اصل مشکل کاهش سطح آب های زیرزمینی است که استمرار حیات را در بسیاری از مناطق دچار چالش کرده است.

وی ادامه داد: طی 5 دهه اخیر بیش از 300 کیلومتر مادی (نهرهای بزرگ) در استان اصفهان خشک شد؛ در دهه 50، هر نقطه ای از استان اصفهان که حفاری می شد در عمق 8 متری به آب جوشان می رسیدید. در شرایط کنونی کار به جایی رسیده که برای رسیدن به آب در نزدیکی بستر رودخانه باید چاه با عمق بیش از 150 متر حفر کرد؛ در واقع سطح آب زیرزمینی در این استان افتی بیش از 100 متر داشته است. این در حالی است که زندگی بدون آب امکان پذیر نیست؛ در واقع بحران کنونی شهرهای کشور، نبود آب است.

نادی در خصوص راهکار برای توقف فرونشست زمین در شهرهای مختلف گفت: در این نقطه حق انتخاب مطرح است به عنوان مثال در ورودی دریاچه ارومیه 13 سد احداث شد؛ با احداث این سدها 2 هزار و 200 هکتار باغات جدید در منطقه ایجاد شد و در کنار آن دریاچه ارومیه نیز خشک شد. در این نقطه میان حفظ این باغات و دریاچه ارومیه یک انتخاب انجام شد، چرا که حفظ همزمان هر دو ممکن نبود.

وی افزود: در حال حاضر در بالادست زاینده رود نیز در هر ثانیه 25 مترمکعب آب در هر ثانیه از سد رها می شود، از این میزان، 12 مترمکعب به تصفیه خانه می رسد و 13 مترمکعب آن صرف آبیاری باغاتی می شود که بخش عمده ای از آن تا 20 سال قبل وجود نداشت. در این شرایط لازم است تصمیم گرفته شود که حفظ شهر اصفهان با تمدن چند هزارساله در اولویت است یا حفظ این باغات؟

این استاد دانشگاه تاکید کرد: در حال حاضر اصفهان از آب تهی شده و راهی جز عقبگرد وجود ندارد. در چنین شرایطی گاهی پیشنهاد اصلاح الگوی کشت می شود؛ این پیشنهاد می تواند درست یا غلط باشد. زمانی می توان به سمت اصلاح الگوی کشت رفت که اقتصاد اولیه برای کشاورز ایجاد شده باشد، آموزش و فرهنگ سازی انجام شده باشد؛ درواقع تغییر الگوی کشت با گفتاردرمانی محقق نمی شود.

درحالی به دنبال اجرای شیوه های مدرن در کشاورزی هستیم که حتی در دانشگاه های ما نیز آموزش مناسبی در این خصوص داده نمی شود. در عین حال کشاورزی که با چالش های متعدد اقتصادی مواجه است؛ نمی تواند بدون کمک دولت به سمت تغییر الگوی کشت و شیوه های نوین آبیاری برود. در واقع دهه ها کم کاری و بی توجهی به آینده را نمی توان به سادگی حل کرد.

نادی تاکید کرد: نبود حکمرانی آب در کشور باعث شده تا سیاست های متناقضی از سوی سازمان های مختلف اخذ شود؛ به عنوان نمونه درحالی که اصفهان با چالش کم آبی مواجه است، وزارت راه وشهرسازی ساخت 30 هزار واحد مسکن در قالب طرح مسکن ملی را در اطراف شهر و 30 هزار واحد را در فولادشهر اجرا می کند. اگرچه این طرح ها با هدف جلوگیری از رشد قیمت مسکن انجام می شود، اما نتیجه آن جذب جمعیت بیشتر به شهر اصفهان و تشدید بحران آب در منطقه است. این در حالی است که هزینه صرف شده در این پروژه ها می توانست صرف اصلاح الگوی مصرف در بخش های مختلف شود.

امیر اکبری گرکانی عضو هیات علمی پژوهشگاه نیرو در خصوص مقایسه میزان فرونشست در تهران و اصفهان و بحرانی بودن شرایط در کدام شهر گفت: نرخ فرونشست به تنهایی نشان دهنده ریسک نیست. در واقع باید علاوه بر نرخ فرونشست، محل وقوع آن، میزان تراکم جمعیتی در منطقه مورد نظر، تراکم تاسیساتی و... را نیز در نظر گرفت تا مشخص شود میزان بحران در کدام منطقه جدی تر است. 30 سانتی متر فرونشست ذکر شده برای تهران مربوط به مناطق شهری نبوده، این نرخ برای دشت های اطراف شهر نظیر ورامین و اشتهارد است، اما در اصفهان گفته می شود که فرونشست به مناطق شهری رسیده و از این منظر وضعیت بحرانی است.

امیر اکبری گرکانی در خصوص راهکارهای توقف فرونشست گفت: برای مقابله با بحران فرونشست زمین باید دو راهکار پیشگیری و مقابله را مدنظر داشت. درحالی که اقدامات پیشگیرانه شامل کاهش مصرف آب می شود، در بخش مقابله باید به فکر مقاوم سازی سازه ها بود. در عین حال باید توجه کرد که فرونشست بدترین اتفاق ممکن در شرایط کنونی نیست، مرگ آبخوان ها بحران اصلی است که در شرایط کنونی به دلیل برداشت بیش از حد منابع آب زیرزمینی، بسیاری از دشت های مرکزی کشور در این خطر قرار دارند و تحقق آن می تواند به بحران زیست محیطی بینجامد.

وی تاکید کرد: مرگ آبخوان ها فاجعه زیست محیطی و تمدنی است؛ هماهنگونه که دریاچه ارومیه کشته شد؛ اگر چاره ای اندیشیده نشود، مرگ آبخوان ها نیز محتمل است. غلامرضا کاظمیان دبیر شورای عالی معماری و شهرسازی کشور تاکید کرد که در پهنه های فرونشستی با خطر بالا ، از توسعه بافت های شهری و بارگذاری های ساختمانی و جمعیتی جلوگیری خواهیم کرد.