پرهام پوررمضان در روزنامه شرق نوشت: در ماه های اخیر، دیپلماسی ایران با چالش ها و فرصت های هم زمانی مواجه شده که نشان دهنده ماهیت پیچیده و پرتنش سیاست خارجی کشور است. از یک سو، تحولات منطقه ای و بین المللی فشارهایی را بر تهران وارد کرده و لزوم اتخاذ تصمیمات سریع و راهبردی را بیش از پیش محسوس کرده است و از سوی دیگر، واکنش های داخلی و تحولات اجتماعی و اقتصادی، افق های کوتاه مدت سیاست خارجی را تحت تأثیر قرار داده و مدیریت فرصت ها را با محدودیت های عملی روبه رو کرده است.

در چنین شرایطی، نگاه کوتاه مدت به مسائل بین المللی، علاوه بر تهدید ثبات و انسجام دیپلماسی، می تواند منجر به از دست رفتن فرصت های استراتژیک شود. این نوشتار کوتاه در پی بررسی پیامدهای این نگرش و تحلیل فرصت ها و محدودیت های کنونی دیپلماسی ایران در پرتو تحولات اخیر است. شایان ذکر است که در پایان این تحلیل، سناریوهایی برای آینده این امر ترسیم خواهد شد. دیپلماسی ایران به دلایل ساختاری و نهادی، غالبا در دام کوتاه مدت نگری گرفتار شده است.

این نگاه، عمدتا متأثر از چرخه های سیاسی داخلی، تغییر دولت ها و اولویت دهی به مسائل ایدئولوژیک و امنیتی فوری است. تصمیم گیری های دیپلماتیک اغلب در واکنش به تحولات آنی و فشارهای بین المللی شکل می گیرد، نه براساس یک استراتژی بلندمدت و پایدار. این امر منجر به نوعی سیاست زدگی شده که در آن، منافع ملی در مصلحت ها و کسب پیروزی های نمادین اما گذرا حل می شود. در چنین شرایطی، دیپلماسی به جای پیش دستی و ساخت آینده، در حالت انفعال و پاسخ گویی صرف به رویدادها قرار می گیرد.

پیامد مستقیم این رویکرد، بحران از دست دادن فرصت ها است. ایران بارها در آستانه تاریخی برای عادی سازی روابط خود با غرب، رفع تحریم ها و حضور مؤثر در اقتصاد جهانی قرار گرفته، اما در نهایت به دلیل ناتوانی در عبور از چارچوب های کوتاه مدت و بدعهدی طرف های دیگر، این پنجره های فرصت را از دست داده است. مذاکرات متعدد هسته ای نمونه ای بارز از این مسئله است؛ جایی که گاه بر سر جزییات و در جهت کسب امتیازی فوری، کل معادله به خطر افتاده است. این امر نه تنها باعث از دست رفتن اعتماد بین المللی شده، بلکه هزینه های جبران ناپذیری را برای کشور به همراه آورده است.

برای خروج از این چرخه، ایران نیازمند یک انقلاب پارادایمی در تفکر سیاست خارجی خود است. این تحول مستلزم گذار از نگاه -ایدئولوژیک به یک نگاه اقتصادی-راهبردی، ایجاد اجماع ملی حول محور منافع بلندمدت و تغییر رویکردهای دیپلماتیک در برابر نوسانات سیاسی است. تنها از این طریق می توان با ایجاد پیش بینی پذیری در رفتار بین المللی، اعتمادسازی کرد و از فرصت ها برای تضمین منافع ملی در بلندمدت بهره برد. بدون این تغییر، دیپلماسی ایران همچنان در حلقه بسته واکنش های کوتاه مدت و از دست دادن فرصت ها گرفتار خواهد ماند. در ادامه، با نگاهی به آینده در قالب سه سناریو، آینده این روند را بررسی خواهیم کرد.

در این سناریو، دیپلماسی ایران همچنان در دام چرخه کوتاه مدت نگری و انفعال گرفتار می ماند. تغییر دولت ها منجر به تغییر جهت های شدید در سیاست خارجی شده و هر دولت، میراث دیپلماتیک دولت قبل را نادیده می گیرد. پنجره های فرصت برای برون رفت از بحران ها (مانند رفع تحریم ها یا عادی سازی روابط) یکی پس از دیگری به دلیل عدم انعطاف، تمرکز بر پیروزی های نمادین و ناتوانی در تصمیم گیری به موقع بسته می شوند. فشارهای اقتصادی و بین المللی بر کشور افزوده شده و ایران به تدریج در انزوای بیشتر و حاشیه نظام بین الملل نقش می بندد. این سناریو، محتمل ترین حالت در کوتاه مدت است.

در این سناریو، تداوم کوتاه مدت نگری و از دست دادن مکرر فرصت ها، منجر به یک بحران بزرگ تر و غیرقابل مدیریت می شود. تصمیم گیری های انفعالی و مبتنی بر مصلحت های لحظه ای، ایران را در تقابل مستقیم با بازیگران بین المللی یا منطقه ای قرار می دهد. افزایش تحریم ها، کاهش شدید درآمدهای ملی و تنش های امنیتی از پیامدهای این سناریو است. در این حالت، فضای مانور دیپلماتیک ایران به شدت محدود شده و کشور مجبور به پذیرش شرایط سخت تر در ازای امتیازات کوچک می شود. این مسیر، بحران را به جای حل، تعمیق می کند.

در این سناریو، نخبگان سیاسی و اقتصادی ایران به یک اجماع ملی بر سر ضرورت تغییر رویکرد دیپلماتیک می رسند. تجربه انباشته شده از هزینه های سنگین کوتاه مدت نگری، منجر به شکل گیری یک استراتژی بلندمدت و پایدار فراجناحی و نو می شود. نهادهای دیپلماسی تقویت شده و در برابر نوسانات سیاسی مصون می مانند. ایران با پیش دستی و به دنبال ساختن اعتماد و بازگشت به جامعه بین المللی از طریق دیپلماسی فعال و قابل پیش بینی برمی آید. این تحول، اگرچه دشوار و زمان بر است، اما در بلندمدت منجر به رفع تدریجی تحریم ها، جذب سرمایه گذاری خارجی و افزایش امنیت و رفاه ملی می شود. این سناریو، اگرچه مطلوب است، اما درحال حاضر کمتر محتمل به نظر می رسد.

برای خروج از چرخه مضر کوتاه مدت نگری، ایجاد یک استراتژی کلان ملی با پشتوانه فراجناحی ضروری به نظر می رسد. این سند می بایست با توافق نهادهای حاکمیتی و سیاسی تدوین شده و اهداف بلندمدت، منافع ملی و اصول تغییرناپذیر دیپلماسی ایران را به طور جدید و براساس وضعیت موجود منطقه و عرصه روابط بین الملل تعریف کند تا تغییر دولت ها نتواند به کلیت آن خدشه وارد کند.

تقویت نهادهای تخصصی و دیپلماتیک برای کاهش تصمیم گیری های احساسی و لحظه ای یک راهکار عملی است. ایجاد یک شورای عالی راهبردی دیپلماسی متشکل از کارشناسان بی طرف و کهنه کار می تواند به تصمیم گیری های مبتنی بر تحلیل هزینه-فایده بلندمدت و دوری از هیجانات زودگذر کمک شایانی کند.

اجرای دیپلماسی گام به گام و اعتمادساز برای بازیابی اعتبار بین المللی یک ضرورت انکارناپذیر است. ایران می تواند با تمرکز بر حل یک بحران محدود یا انجام یک تعهد بین المللی به صورت کامل، حسن نیت خود را نشان دهد. این موفقیت های کوچک اما قابل اتکا، سرمایه سیاسی برای مذاکرات بزرگ تر فراهم می آورد.

در نهایت، ارتباط مستقیم دیپلماسی با معیشت مردم، کلید پذیرش عمومی این تغییر است. توضیح شفاف هزینه های کوتاه مدت نگری و منافع ملموس یک دیپلماسی بلندمدت مانند رفع تحریم ها، ایجاد امنیت و رونق اقتصادی می تواند پشتوانه اجتماعی قدرتمندی برای اصلاح این رویکرد ایجاد کند. با این کار، سرمایه سیاسی و اعتماد از دست رفته به تدریج بازیابی می شود و زمینه برای گشایش های بزرگ تر در عرصه بین الملل فراهم می شود. این روند تدریجی اما پایدار، در نهایت جایگزین چرخه واکنش های شتاب زده و از دست دادن متوالی فرصت ها خواهد شد.